Met de oorlog in Oekraïne dreunt ook de Spaanse varkensmarkt op zijn grondvesten. De vleesgrootmacht heeft inmiddels zelfs Duitsland voorbijgestreefd in de Europese handel in hammen en worsten, maar de acute graanschaarste heeft de Spaanse veeboeren in het nauw gedreven. 

Afgelopen jaar haalde Spanje bijna 1,9 miljoen ton maïs uit Oekraïne, voornamelijk bedoeld om tot varkensvoer verwerkt te worden. Al twee dagen na de Russische inval waren de Spaanse graanprijzen voor veevoer met 10 procent gestegen.

Daarom voegde de Spaanse landbouwminister zich onlangs in een lange rij van belanghebbenden op de stoep van Brussel, smekend om compensatiemaatregelen en om versoepeling van regels. In het geval van minister Luis Planas met succes. Brussel staat toe dat sommige importregels tijdelijk worden versoepeld, zodat nu genetisch gemodificeerde graanproducten of producten met residuen van verboden gewasbeschermingsmiddelen uit de Verenigde Staten of Zuid-Amerika kunnen worden aangekocht. 

Zoals Planas tegenover persbureau Bloomberg verklaarde inzake de oorlog in Oekraïne: ‘Dit is een waarschuwing voor ons allemaal om na te denken over de capaciteit om 450 miljoen [Europese] burgers van voedselzekerheid te voorzien.’ 

Brussel versoepelt tijdelijk de regels, zodat genetisch gemodificeerd graan of producten met residuen van pesticiden toegestaan zijn 

In werkelijkheid produceren de Spaanse slachthuizen vooral veel hammen en worsten voor China, waarbij de veeboeren zich in de loop der jaren afhankelijk hebben gemaakt van de import van het goedkopere veevoer uit landen van buiten de EU. In principe is er binnen de Europese Unie zelfs ruim genoeg graan om iedereen van voldoende voedsel te voorzien, ook al wordt een groot deel van de landbouwgronden gebruikt voor de productie van veevoer. Voer dat dus tevens wordt aangewend voor de productie van vlees bedoeld voor export naar buiten de EU.

Oproep tot uitstel

Maar in tegenstelling tot de discussies over olie- en gasafhankelijkheid, hebben de graantekorten er nog niet toe geleid dat Europese leiders zoeken naar manieren om het verbruik in te dammen – door bijvoorbeeld vleesproductie (versneld) af te bouwen. Vooralsnog is de neiging vooral om moeizaam bevochten voedselveiligheids- en duurzaamheidsregels af te zwakken of uit te stellen, om de kosten te drukken en nieuwe graanmarkten aan te boren.

Zo riepen de christendemocraten in het Europees Parlement, de grootste Europese fractie, hun partijgenoot en commissievoorzitter Ursula von der Leyen op 10 maart op om ‘wetgevingsinitiatieven die raken aan natuurherstel, gewasbeschermingsmiddelen en due diligence’ uit te stellen totdat ‘de gevolgen van de crisis volledig bekend zijn’.

Met name heeft de landbouwlobby het daarbij gemunt op de aanstaande wetgeving –voorzien om op 23 maart te worden gepresenteerd – die het gebruik van pesticiden aan banden legt. Hoewel er al sinds 2009 beleid is om de afhankelijkheid van de Europese landbouw van gewasbeschermingsmiddelen terug te dringen, is dat tot nu toe amper uitgevoerd, terwijl er steeds meer zorgen zijn over de schadelijke effecten voor mens en milieu.

De lobby heeft het gemunt op een nieuwe wet die op 23 maart wordt gepresenteerd, waarmee het gebruik van pesticiden aan banden wordt gelegd

Met dit eerste concrete voorstel, opgetekend in de nieuwe voedselvisie van Boer tot Bord van de Europese Commissie, zou daar nu eindelijk werk van worden gemaakt. Het gebruik van pesticiden in de Europese landbouw wordt volgens dat plan met 50 procent teruggedrongen voor 2030. 

De harde doelstelling zou grote gevolgen hebben voor de producenten van gewasbeschermingsmiddelen, maar ook voor de rest van de landbouwsector, die zijn werkwijze drastisch zou moeten omgooien. Zo rekende de graanlobby al voor dat de prijzen voor landbouwproducten over de hele linie zouden stijgen, terwijl de productie zou dalen. Reden voor de industrie om zich in het geheel tegen de Europese voedselvisie te keren, ondanks de financiële steun die boeren voor deze transitie tegemoet kunnen zien.

Debat opnieuw opengegooid

Ook grote zaadveredelaars zoals Bayer-Monsanto en Syngenta gooien alles in de strijd om het tij te keren. Lobbywaakhond Corporate Europe Observatory onthulde onlangs een powerpointpresentatie van agrochemiekoepel Croplife, waarin hun sociale-mediastrategie uit de doeken wordt gedaan: nationale en Europese beleidsmakers ervan overtuigen dat de industrie zelf met innovatieve ‘oplossingen’ op de proppen kan komen, als er maar geen ‘uniforme, verplichte’ reductiedoelstellingen worden opgelegd.

Het lijkt te werken: in lidstaten met een grote landbouwsector vindt deze lobby al gehoor. De ‘huidige’ richtlijn zou ‘voldoende handvatten’ bieden voor ‘duurzaam gebruik van pesticiden’, zo echoot bijvoorbeeld Nederland begin 2021 de argumenten van de industrie.

‘Voedselsoevereiniteit’ is het sleutelwoord, terwijl een vleesgrootmacht als Spanje met name hammen en worsten voor China produceert

Waar de Europese Commissie echter tot nu toe haar rug recht hield, heeft de oorlog in Oekraïne het debat weer volledig open gegooid. Europese leiders zoals de Franse president Emmanuel Macron en de Spaanse landbouwminister Planas menen dat er in het licht van de huidige omstandigheden opnieuw naar de Europese Boer tot Bord-visie gekeken moet worden. ‘Voedselsoevereiniteit’ is het sleutelwoord om de duurzaamheidsplannen op de lange baan te schuiven.

De Poolse Eurocommissaris Janusz Wojciechowski van Landbouw is vatbaar voor de argumenten van de landbouwlobby. Op 17 maart liet hij tegenover het Europees Parlement doorschemeren dat het pesticidevoorstel wat hem betreft moet worden uitgesteld, in reactie op het verzoek van de Europese christendemocraten. De vraag is of dat een voorbode is van wat komen gaat, of dat de Poolse politicus voor zijn beurt heeft gesproken. Binnen de Commissie wordt erop gewezen dat Wojciechowski wel vaker op zijn schreden heeft moeten terugkeren. Dat zou betekenen dat de Europese Commissie weliswaar op de korte termijn met een aantal crisismaatregelen komt om de huidige stijging van de voedselprijzen te adresseren, maar dat tegelijkertijd de Boer tot Bord-visie gewoon wordt doorgevoerd.

‘Uitstel betekent alleen maar meer zuurstof voor de lobby’

GroenLinks-Europarlementarier Bas Eickhout houdt intussen zijn hart vast. ‘Het duurt nog jaren voor die nieuwe pesticidewetgeving is geïmplementeerd, dat staat dus los van de huidige crisis in Oekraïne. Uitstel zou slechts zuurstof geven aan een lobby die ieder excuus aangrijpt om de plannen onderuit te halen.’ Bovendien zou de huidige crisis volgens hem juist een les moeten zijn dat de Europese landbouw minder afhankelijk moet worden van input van grondstoffen uit niet-EU-landen. ‘Nog los van het veevoer. Voor kunstmest zijn we bijvoorbeeld deels afhankelijk van Rusland, want die productie vereist veel gas.’ 

De politicus begrijpt dat er op korte termijn noodplannen uit de kast getrokken moeten worden, maar hij tempert de vrees dat juist de Boer-tot-Bord-visie de druppel is die de emmer zou doen overlopen. ‘Natuurlijk zou de strategie enorme consequenties hebben voor de landbouw als je de plannen direct morgen zou invoeren,’ reageert hij op de argumenten van de landbouwlobby. ‘Daar pleit ook niemand voor en dus zou het ook geen acuut effect hebben op de prijzen. Het is een aanpassing waar tijd voor nodig is, om uiteindelijk minder intensieve landbouw te hebben waarbij we minder afhankelijk zijn van onder andere pesticiden.’

Voor het onderzoek naar de effecten van de oorlog in Oekraïne op het Europese landbouwbeleid, trekt Follow the Money samen op met onderzoekscollectief Lighthouse Reports.