Wat doet een mens tussen kerst en oudjaar? Naar Ikea. Drommen Nederlanders stappen op deze donkere dagen in de auto om bij de dichtstbijzijnde woonreus wat extra ‘lagom’ in te slaan — het Zweedse equivalent van gezelligheid. Lagom betekent zoiets als ‘niet te veel’, en werd dit jaar door Ikea geïntroduceerd als dé trend op lifestylegebied. 

In Ikea’s boekhouding, weten we inmiddels, lijkt ‘niet te veel’ al langer een trend. De Europese Unie heeft sterke vermoedens dat het Zweedse familiebedrijf tussen 2009 en 2014 voor bijna een miljard aan belasting heeft ontweken.

Dat die vermoedens nu worden onderzocht, is te danken aan één vrouw: Margrethe Vestager, sinds 2014 de nieuwe EU-commissaris van mededinging. Vestager is in rap tempo een ster aan het Europese firmament geworden. Want dit is de vrouw die Google op de knieën kreeg, en die als een soort pitbull achter de goliaths van Silicon Valley aan zit.

Nu richt ze haar blik op Nederland. Begin december kondigde ze aan dat ze Ikea in het vizier heeft, evenals onze paradijselijke belastingconstructies. Den Haag kan zich dus opmaken voor hooggeëerd bezoek van de vrouw die inmiddels te boek staat als ‘EU’s antitrust czar’.

Fair politicus

Vanaf het moment dat de Deense politica de mededingingsportefeuille oppakte, zit ze achter de grote multinationals aan die volgens haar het spel niet eerlijk spelen. Niet alleen Google moest het ontgelden: Apple kreeg eerder al een naheffing van dik 13 miljard wegens achterstallige belastingen aan Ierland. Ook shopgigant Amazon kreeg twee maanden geleden een naheffing van 250 miljoen euro opgelegd.

En nu zit Vestager dus achter Ikea aan, waar ze ongetwijfeld beet zal hebben. Bas Eickhout, vicevoorzitter van The Greens in Brussel — de partij die in de jaarverslagen van Ikea dook en begin vorig jaar naar buiten kwam met vermoedens van ontwijking — is ervan overtuigd dat ze een sterke case heeft. Eickhout: ‘Ikea ging niet eens de cijfers aanvechten, zoals je vaak in dit soort gevallen ziet. De enige reactie was dat ze niets illegaals deden.’ 

The Greens gooiden hun bevindingen bij Vestager over de heg, met het verzoek er eens naar te kijken. En dat deed ze: het onderzoek van de groene fractie is de basis waarop ze nu een formeel onderzoek is gestart. ‘Dat siert haar,’ zegt Eickhout. ‘Wij hebben als GroenLinks in de Tweede Kamer ook deze vraag gesteld, en Eric Wiebes reageerde meer op het niveau van: nou ja, we kunnen niet op elk onderzoekje reageren. Er zijn genoeg politici die in zulke gevallen zeggen: ach ja, onderzoek van de groene fractie, het zal wel. Het pleit voor Vestager dat ze zei: dit is een serieuze studie, dus daar gaan we serieus naar kijken. Punt. Ze is een fair politicus en dat straalt ze ook uit.’

Waar de naam Vestager valt, is het woord ‘fair’ nooit ver weg. Ze neemt het zelf vaak in de mond — of woorden van gelijke strekking. ‘Voor mij,’ zei ze in een interview met Time over de recordboete voor Google, ‘is dit een zeer duidelijke uitdrukking van Europese waarden: we worden allemaal vrij en gelijk geboren, we hebben dezelfde rechten, we zijn hetzelfde respect waard. Als consument of als kleine ondernemer moet je erop kunnen vertrouwen dat er iemand is die oplet wanneer dingen niet zijn zoals ze zouden moeten zijn.’ En vlak voor kerst twitterde ze: ‘We have concerns that 2 NL tax rulings have allowed Inter IKEA to pay less tax – that may give unfair advantage over other companies. All companies should pay their fair share of tax.’

Het is typisch voor haar beleid, zegt Bas Eickhout: ‘Vestager heeft vanaf het begin belastingontwijking als een prioriteit neergezet, en wil daarmee echt een fair policy creëren.’

‘Er zijn weinig mensen die Apple en Google kunnen bedwingen’

Onder haar bewind heeft het EU-commissariaat inderdaad een duidelijk ethischer karakter gekregen. Vestager ontving een eredoctoraat van de KU Leuven voor haar ‘daadkrachtige beleid’, met een bijzonder compliment voor haar ‘aandacht voor de ethische dimensies van het gedrag van bedrijven en overheden’. Stefaan Van den Bogaert, hoogleraar Europees recht aan de Universiteit Leiden, noemt haar zelfs een commissaris die ‘als een Robin Hood de multinationals gaat aanpakken’.

Van den Bogaert heeft Vestager afgelopen voorjaar ontmoet toen ze de Europa-lezing gaf in Leiden. ‘Als hoofd van het Europa-instituut kom ik best wel in aanraking met hooggeplaatste figuren in de politiek en het bestuurlijke leven,’ zegt hij, ‘dus ik ben niet meer snel onder de indruk. Maar ik was desalniettemin onder de indruk van mevrouw Vestager, absoluut. Ze is een bijzonder iemand.’

Dat moet ook wel, zegt europarlementariër Marietje Schaake: ‘Er zijn weinig mensen die Apple en Google kunnen bedwingen.’

Vijf jaar stilstand

In die zin is Vestager anders dan haar voorgangers. Haar directe voorganger, de Spanjaard Joaquín Almunia, deed niet zo veel — na vier jaar onderzoek naar Google was hij er bijvoorbeeld nog altijd niet in geslaagd om de deal te bereiken die hij wenste. ‘Vier jaar is te kort,’ zei Almunia. Welnee, zeiden critici: Almunia luisterde gewoon te veel naar politici en onderhandelaars.

‘Almunia was vijf jaar stilstand,’  zegt Bas Eickhout. Daarvoor was er Neelie Kroes, ‘steely Neelie’, die net als Vestager werd gezien als een sterke eurocommissaris die geen genade kende voor de grote spelers die de wereldeconomie beheersten. Ook Kroes deelde forse boetes uit, onder andere aan Microsoft, wegens machtsmisbruik en verboden prijsafspraken. Maar Kroes, zegt ook Eickhout, was meer ‘corporate’. Ze was gericht op samenwerking tussen Europa en techreuzen als Google en Apple, met wie ze samen de digitale revolutie wilde vormgeven.

‘Al in haar eerste dagen zei ze dat ze geen meetings met lobbyisten wilde’

Vestager onderscheidt zich volgens Marietje Schaake duidelijk van Kroes. ‘Ze is net als Neelie Kroes een krachtige liberale politica, maar ze heeft een eigen stijl en is progressiever.’

Eén van Vestagers progressieve trekjes is haar weigering om in te zetten op deals met bedrijven. Zo zijn lobbyisten niet welkom in haar kantoor, weet een naaste medewerker in Brussel te vertellen: ‘Al in haar eerste dagen zei ze dat ze geen meetings met lobbyisten wilde. Haar doel is om met mensen te spreken die daadwerkelijk iets kunnen veranderen. En iemand die is ingehuurd door een bedrijf om een zeker verhaal te vertellen, is niet een van die mensen.’

Vestager ziet haar macht als een ‘gift’ van het volk, en ziet het als haar verantwoordelijkheid om dat volk op de allereerste plaats te zetten. Wat ze vaak benadrukt in interviews, is dat ze geen issues heeft met Google, Apple of Amazon, maar wel met onrechtvaardig gedrag. ‘Zij vertegenwoordigt 500 miljoen consumenten in Europa,’ zegt de naaste medewerker, ‘en wil voor hen de mogelijkheid creëren om betere keuzes te hebben en een markt met kansen en innovatie. Het moet niet mogelijk zijn dat een selectief aantal partijen die markt manipuleert en voordelen krijgt die anderen niet krijgen. Zij wil gelijkheid. Dat is waar het haar om gaat. Om eerlijkheid en gelijkheid.’

Fuck Finger

Vestager wint er vrienden mee, maar ook vijanden. Vooral in Amerika, waar een hoge ambtenaar van de Obama-regering na de miljardenboete aan Apple suggereerde dat Vestager opzettelijk achter Amerikaanse bedrijven aan zat en haar team vergeleek met ‘een stelletje loodgieters dat de elektriciteit probeert te repareren’. Apple-ceo Tim Cook noemde de boete ‘total political crap’.

Ook Neelie Kroes reageerde kritisch in een opiniestuk in The Guardian. Volgens Kroes is Vestager haar boekje te buiten gegaan door zich te beroepen op Europese staatssteunregels om belastingontwijking van Apple aan te pakken. Volgens die regels mag een staat een bedrijf niet bevoordelen ten opzichte van andere bedrijven. De regels bepalen niet wat wel of niet eerlijk is aan belastingconstructies, betoogde Kroes, en dat is ook niet wat de Europese Unie vermag. ‘EU-lidstaten hebben een soeverein recht om te bepalen wat hun belastingregels zijn,’ schreef ze. ‘Staatssteunregels mogen niet worden gebruikt om deze wetten te herschrijven.’ 

De Europese Commissie zette Kroes in niet mis te verstane bewoordingen op haar plaats, en ook Vestager leek er niet bijster van onder de indruk. Waarschijnlijk zal ze eens glimlachend naar haar Fuck Finger hebben gekeken: het beeld op haar kantoor dat ze ooit kreeg van een boze Deense vakbond en dat ze heeft meegenomen naar Brussel – ‘om niet te vergeten dat er altijd mensen zijn die kwaad worden om mijn beleid’.

Vestager is er de vrouw niet naar om zich al te zeer gelegen te laten liggen aan kritiek. Zoveel heeft ze in Denemarken wel bewezen, toen ze als minister van Economie en Binnenlandse Zaken het land door de crisis trok met een onvermijdelijk streng beleid dat bewondering oogstte in Europa, maar in haar thuisland weinig warm werd ontvangen. Toen politicus Lars Lokke Rasmussen haar voorstel voor een economisch groeimodel afdeed als ‘te klein’, antwoordde ze publiekelijk: ‘Ik ben een beetje voorzichtig met het vertrouwen van ’s mans oordelen wanneer het gaat over grootte, en misschien — maar dat is allicht een vrouwelijk perspectief — ben ik meer geïnteresseerd in het effect.

Even ongenaakbaar reageerde ze toen Tim Cook haar vorig jaar tijdens het onderzoek naar Apple opzocht in in haar kantoor om uit te leggen hoe de wereld werkelijk in elkaar steekt. Ze liet hem uitrazen zonder een spier te vertrekken — en zonder zich ook maar een millimeter van haar koers af te laten brengen. Intussen legt ze in interviews rustig uit dat ze geen klappen uitdeelt om bedrijven aan te vallen, maar om mensen te beschermen: ‘Ik zie zo vaak,’ zei ze bijvoorbeeld in een televisie-interview, ‘dat mensen zich niet op hun gemak voelen in hun maatschappij. Dat hun maatschappij een bedrijf is geworden, en dat zij zijn ontslagen. Zo mag een samenleving nooit worden. Want daar hoor je thuis, altijd.’

Oftewel: jammer voor captain Cook, maar het ziet ernaar uit dat Apple volgend jaar de volle mep zal moeten dokken. Misschien begint de wereld, of Europa althans, toch iets anders in elkaar te steken.

Illegale staatssteun

De kritiek van Neelie Kroes raakte namelijk een wezenlijk punt in de discussie die vaak rondom de Europese Unie wordt gevoerd, en die door Vestager opnieuw op de kaart wordt gezet: zijn EU-lidstaten soeverein, of mag Brussel zich bemoeien met bijvoorbeeld hun belastingstelsels? Die vraag is extra relevant nu de Panama Papers en Paradise Papers laten zien hoe rijken en bedrijven profiteren van onder andere het Nederlandse belastingstelsel.

‘Zij ziet terecht dat mensen zich hier kapot aan ergeren’

‘Ik denk dat Vestager heel goed ziet dat dit ondermijnend is voor het Europese draagvlak,’ zegt Bas Eickhout. ‘Zij ziet terecht dat mensen zich hier kapot aan ergeren, en dat het goed is dat hier wat aan gedaan wordt.’

De situatie voelt ergens nogal oneerlijk: bedrijven profiteren volop van de interne markt, maar op belastinggebied moet alles nationaal blijven. Dan heb je als bedrijfsleven een gespreid bedje: wel die grote afzetmarkt, maar op belastinggebied kun je heerlijk naar het land gaan dat het meeste voordeel oplevert. En de EU mag niks zeggen, want belastingen zijn nationale soevereiniteit. 

Dat is het gat waar Vestager in is gesprongen, zegt Eickhout. ‘Zij zegt: wacht even, ja, belastingen zijn nationaal, maar je kunt het ook lezen als illegale staatssteun. En dan is het wél Europees, en kan de Europese Commissie heel machtig zijn.’ Zo legt Vestager de vinger op de plekken waar het Europese beleid tekortschiet. Want als Ikea inderdaad beboet wordt, zeg je als Europese Unie dat het niet klopt dat bedrijven hun geld via Nederland naar belastingparadijzen kunnen sluizen. En dus dat er nieuwe regels nodig zijn.

‘Dan kom je op een heel interessante discussie,’ zegt Eickhout: ‘Dan heb je het over dat belastingbeleid meer Europees moet worden gemaakt. Dat is het debat dat je moet krijgen, en waar Vestager volgens mij ook op aanstuurt. Electoraal is dat een heet hangijzer. Nationale soevereiniteit ligt gevoelig – “Voor je het weet komt de blauwe envelop uit Brussel”, zeggen mensen dan. Maar bedrijven zijn allang grensoverschrijdend, dus dat soevereiniteitsargument is niet meer van deze tijd. Daar moeten we echt een betere discussie over hebben, en mijn indruk is dat Vestager deze ook veel meer wil voeren.’ 

Natuurlijk overwicht

En in het geval van Vestager is willen wellicht ook kunnen. Vestager is de machtigste vrouw in Brussel, zegt Marietje Schaake: vriend en vijand zijn zich volgens haar bewust van haar invloed, en dat heeft alles te maken met haar vastberadenheid en daadkrachtigheid. ‘Het is essentieel om gerespecteerd te worden als je op zo’n belangrijke plek zit. Vestager heeft natuurlijk overwicht.’

‘Ik wist dat ik een toppoliticus moest hebben’

Helle Thorning-Schmidt, de voormalig premier van Denemarken, dacht ook meteen aan Vestager toen ze werd gevraagd om een Deense afgevaardigde voor de Commissie Juncker. ‘Ik wist dat ik een toppoliticus moest hebben die werkelijk begrijpt wat er nodig is om het Europese beleid te beïnvloeden.’ Iemand ook die niet bang is om de ‘harde, controversiële beslissingen’ te nemen, zoals ‘alleen een echte leider dat kan’, schreef Thorning-Schmidt in TIME Magazine.

Maar wie nu inderdaad een pitbull op het netvlies heeft, vergist zich. Hoe onverbiddelijk Vestager ook is naar grote bedrijven die het spel niet eerlijk spelen, ze blinkt tegelijkertijd uit in vriendelijkheid. ‘Er zit een mooi contrast,’ zegt Schaake, ‘tussen haar open en vriendelijke karakter en de geslotenheid en gevoeligheid van het werk waarvoor zij verantwoordelijk is.’ Insiders in Brussel vertellen dat ze in de omgang opvallend sympathiek is, niet bang om zich van een persoonlijke kant te laten zien. Ze breit graag olifantjes voor haar personeel, dat — zo vertelt haar naaste medewerker — haar gewoon met ‘Margrethe’ mag aanspreken. En dat is geen troefkaart die ze inzet om vriend en vijand voor zich te winnen: het is haar Deense karakter.

In Denemarken heerst een begrip dat Jantelagen heet: de Wet van Jante. Het is een tienregelige gedragscode die natuurlijk niet echt een wet is, maar wel een dringend gewenste manier van omgaan met elkaar die zowel direct is als gespeend van arrogantie. Volgens de Wet van Jante is er geen reden om je ooit beter voelen dan een ander, iedereen is gelijk. Het is een Deens trekje dat Vestager heeft meegenomen naar Brussel — ‘natuurlijk,’ zei ze zelf ooit in een interview.

Precies deze mentaliteit bepaalt ook haar beleid: gelijkheid betekent gelijke kansen voor iedereen, en dus dat Google zichzelf geen voorrangspositie mag geven in zoekresultaten. De hang naar gelijkheid bepaalt ook de manier waarop Vestager zichzelf profileert. Ze is niet bang om te laten zien dat ze ondanks haar machtige positie ook maar gewoon een mens is. In interviews trekt ze graag parallellen met zichzelf en haar leven met man en drie dochters, die net als zij Apple en Google gebruiken en zich daarbij niet afvragen of dat een Amerikaans bedrijf is.

Jantelagen bepaalt ook de manier waarop ze haar afdeling runt. ‘Iedereen weet dat zij de baas is,’ zegt haar naaste medewerker, ‘maar toch kun je haar direct benaderen. Ze is heel menselijk, zogezegd. Ik denk ook dat dat is wat mensen voelen op een bepaalde manier — ze staat voor iets, ze is niet bang om een persoonlijke kant van zichzelf te laten zien. Dat maakt haar heel sterk.’

Optimisme

Intussen wordt in Brussel al gefluisterd over de toekomst. Vestagers naam wordt genoemd als voorzitter van de commissie, weet Stefaan Van den Bogaert: ‘Als het tijd wordt voor een vrouw op een van die hogere functies in Brussel — en daar lijkt het mij wel tijd voor — dan is zij wel een van de meest aangewezen personen daarvoor.’

Ondanks de Brexit en de toegenomen euroscepsis, signaleert Van den Bogaert ook een duidelijk merkbaar optimisme. En dat is deels te danken aan Margrethe Vestager. ‘Er is de laatste maanden duidelijk weer een positieve wind merkbaar in en rond Europa. Charismatische mensen zoals commissaris Vestager dragen daar zonder enige twijfel toe bij. Zij kan daar een constructieve bijdrage aan leveren, dat is duidelijk.’

Maar vooralsnog gebeurt er weinig in Brussel. Het parlement is met reces. Twee tweets na haar Ikea-tweet twitterde Vestager: ‘I am on the road driving home for Christmas – merry Christmas’. Voor haar betekent dat een weerzien met haar man en dochters en ongetwijfeld veel hygge – het Deense woord voor gezelligheid, en dé trend volgens Ikea. Maar dat was voordat ze lagom bedachten.