De timing was opmerkelijk. Om niet te zeggen: verdacht. Op 20 september j.l. was Mark Zuckerberg in Washington om door congresleden gehoord te worden over Facebooks inmiddels mislukte plan voor een eigen munt, de Libra. Na afloop bleek er nog iets anders op zijn agenda te staan: een bezoek aan het Oval Office, bij Donald Trump, diens schoonzoon Jared Kushner en Dan Scavino jr., Trumps adviseur voor online strategie. Kushner was tijdens de campagne van 2016 verantwoordelijk voor de online campagne, het gebruik van Facebook en de inzet van Cambridge Analytica. De aanwezigheid van deze twee suggereert dat het gesprek over Trumps herverkiezingscampagne van 2020 ging. Trump noemde het a ‘nice meeting’, Facebook typeerde het als ‘good and constructive’.

Twee weken later maakte Facebook een nieuwe beleidslijn bekend ten aanzien van desinformatie: wanneer nepnieuws rechtstreeks afkomstig is van een politicus, laat Facebook dat ongemoeid. De ‘politician exception’ noemen zij het: wat politici beweren, beschouwt Facebook als een ‘primaire bron’ die niet gemodereerd wordt. Die vrijbrief geldt voor alle politici, maar het meeste profijt zal gaan naar de bloedgroep die zich het meest bedient van nepnieuws en desinformatie: radicaal rechts. Dus: de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2020 zullen gaan tussen een Democraat met respect voor de feiten en een Republikein die een feit nog niet kan onderscheiden van een blikje cola en van het grootste advertentieplatform ter wereld een vrijbrief heeft gekregen voor een leugencampagne. De eerste Facebook-adverteerders zijn al gesignaleerddie zich laten inschrijven als verkiezingskandidaat, om zo ongestoord desinformatie te kunnen verspreiden.

Trumps campagneteam reageerde direct met een Facebook-advertentie vol oude, al vaak gefalsificeerde verzinsels over Joe Biden en zijn relaties in Oekraïne. Die werd inderdaad gewoon geplaatst en loopt nog steeds, ondanks verzoeken van Biden om hem te verwijderen. Aantal views op dit moment: tussen de 5 en 10 miljoen. Elizabeth Warren plaatste direct een advertentie op Facebook met het verzinsel dat Zuckerberg Trump endorst bij de komende verkiezingen, maar met het nadrukkelijke excuus dat het een stresstest was, om te kijken hoe ver je kunt gaan. Ook die advertentie staat nog steeds online.

‘Een jaar voor de verkiezing van 2020 is al zonneklaar dat dit moreel de meest moreel corrupte campagnecyclus in de Amerikaanse geschiedenis wordt’

Nu ‘2020’ naderbij komt, rijst de vraag welke rol internet deze keer zal gaan spelen bij de presidentsverkiezingen. Kan zoiets als het Cambridge Analytica-schandaal zich herhalen? Er is weinig reden tot optimisme. Cambridge Analytica bestaat niet meer, maar een deel van het personeel werkt inmiddels voor Brad Parscale, Trumps campagnemanager, en ook de partners en geldschieters van de dataoperatie van 2016 zijn nog steeds actief. Het schandaal van 2016 was dat Facebook zonder toestemming data met de Trump-campagne deelde, en dát zal in 2020 misschien niet meer gebeuren, maar dit soort data zijn ook elders verkrijgbaar, en de strategie waarbij ze gebruikt werden – een combinatie van desinformatie, emotionele manipulatie en microtargeting – is binnen Facebook nog steeds mogelijk. En zolang de afzender een verkiesbare politicus is, mag nu dus alles. 

‘Een jaar voor de verkiezing van 2020 is al zonneklaar dat dit moreel de meest moreel corrupte campagnecyclus in de Amerikaanse geschiedenis wordt: een president in een afzettingsprocedure, worstelend om aan de macht te blijven, die ongehinderd desinformatie verspreidt,’ schreef oud-Cambridge Analytica-medewerkster Britanny Kaiser onlangs op Fast Company. ‘His efforts to suppress his political rivals are supported by one of the world’s largest advertising platforms. No one running against Trump will be safe from slander, and Facebook’s “hands off” policy to allow politicians to lie in their ads is already making campaigning even more dangerous.’

A nice, good,constructive meeting. Dat klinkt als: hier zijn zaken gedaan. Dat Zuckerberg in ruil voor dit waardevolle relatiegeschenk iets van Trump gekregen heeft, dat ook hier een quid pro quo was, ligt voor de hand. De vraag is: welke? Daar zijn aanwijzingen voor. Het idee dat Facebook en Google te groot en machtig zijn geworden, wint in Washington steeds meer terrein. Elizabeth Warren lanceerde een gedetailleerd plan hoe zij als president Facebook via een antitrust-procedure zou opdelen, net als Standard Oil en AT&T in het verleden. Warren staat er goed voor in de peilingen; als zij de Democratische nominatie wint en Trump verslaat, zal zij die plannen in gang zetten. Onlangs werd een geluidsopname gelekt van een gesprek van Zuckerberg met zijn staf waarin hij verklaart totaal geen zin te hebben in een grote rechtszaak tegen de Amerikaanse overheid. Hij noemt Warren ‘an existential threat’ voor Facebook en als zij haar plannen doorzet, gaat hij met haar ‘to the mat’.

Zuckerbergs bezoek  aan het Witte Huis was vlak daarna, en korte tijd later lanceerde Facebook de ‘politician exception’. Een suggestief patroon, zeker in het licht van Trumps ‘perfect phone call’ met de Oekraïense president Zelensky. Als jij mijn rug krabt, krab ik de jouwe – zo werkt deze crypto-mobster.

Zuckerberg heeft twee paarden in de 2020-race: een president die Facebook met rust laat, en een Democraat die bij hem in het krijt staat

Zo manoeuvreert Zuckerberg zich in een gezelschap waar hij volgens velen thuishoort, maar waarvan hij zelf denkt dat hij er mijlenver van af staat. Toen een congreslid hem laatst tijdens een hoorzitting op Capitol Hill provoceerde door hem met Donald Trump te vergelijken, wist Zuckerberg niet waar hij moest kijken. Begrijpelijk, want Zuckerberg adviseert de Democratische presidentskandidaat en zijn oud-Harvard jaargenoot Pete Buttigieg bij de samenstelling van diens campagneteam. Buttigieg, die hard werkt aan een netwerk in Silicon Valley, zijn campagne runt als een startup en zich in het debat met andere Democratische kandidaten fel afzet tegen, hoe verrassend, Elizabeth Warren en haar antitrust-plannen.

Zo heeft Zuckerberg twee paarden in de 2020-race: een president die Facebook met rust laat in ruil voor een nepnieuws-vergunning, en een Democraat die bij hem in het krijt staat voor personeelsadvies (en wat daar misschien nog bijkomt). 

Een vergelijking tussen Trump en Zuckerberg is minder vergezocht dan het lijkt, niet alleen vanwege hun curieuze kapsels. Ook Zuckerberg heeft een vreemde verhouding met de waarheid. In een toespraak op de Georgetown Universiteit in Washington claimde hij onlangs dat Facebook deel uitmaakt van de ‘fifth estate’. The Fifth Estate was een Amerikaans anarchistisch tijdschrift in de jaren zestig, en de term werd een soortnaam voor alternatieve, subversieve media. Niet de vierde macht dus, de mainstream media, maar de vijfde, de underground – die je natuurlijk niet reguleert. Het hypercommerciële surveillancekapitalisme van Facebook framen als een vorm van tegencultuur – Trump zou het verzonnen kunnen hebben.

Vervolgens associeerde Zuckerberg Facebook met de civil rightsmovement  van de jaren zestig. van Martin Luther King, die in 1960 veroordeeld werd vanwege een paar onnauwkeurigheden in een krantenadvertentie, waarna de Hoge Raad die uitspraak vernietigde omdat die duidelijk bedoeld was om de burgerrechtenbeweging monddood te maken. Alsof dat ook maar enigszins vergelijkbaar is met de systematische desinformatie via internet waarvan politici over de hele wereld zich inmiddels bedienen, gefaciliteerd door onder andere Facebook. 

Als CNN of The New York Times hun reclamebeleid zouden aanpassen in overleg met een presidentskandidaat die zij bovendien heimelijk van advies voorzien, zouden de verantwoordelijken waarschijnlijk snel op straat staan. Maar omdat Facebook niet het machtigste mediabedrijf ter wereld is maar behoort tot de ‘tegencultuur’, net als de civil rights movement, is dat geen probleem. De inconsistentie is adembenemend.

Intussen schreven 250 Facebook-personeelsleden Zuckerberg een open brief met een dringend beroep om de ‘politician exception’ terug te draaien, een herhaling van de Cambridge Analytica-affaire te voorkomen en Facebook een positieve, constructieve rol te laten spelen in de presidentsverkiezingen.

Sinds afgelopen woensdag is Twitter wél om. Twitter zal vanaf volgende maand geen enkele vorm van betaalde politieke reclame meer voeren

Zo helder als de regel oogt, de toepassing blijkt nu al een mijnenveld. De actiegroep The Really Online Lefty League (ROLL) plaatste een advertentie met de valse claim dat de ultraconservatieve Republikein Lindsey Graham de Democratische New Green Deal steunt. Facebook schrapte de advertentie, omdat de afzender geen politicus was maar een actiegroep. Adriel Hampton, woordvoerder van ROLL, registreerde zich vervolgens als verkiezingskandidaat en bood de advertentie opnieuw aan, maar nu weigerde Facebook plaatsing ‘omdat Hampton verklaard heeft zich speciaal om deze reden verkiesbaar heeft gesteld’. Dus activisten die het er niet bij zeggen, kunnen straks op die manier de regel omzeilen? Het beleid is niet alleen onverstandig, het is ook onuitvoerbaar, en overal klinkt de roep om het terug te draaien.

‘Ik zou willen dat Zuckerberg eens één keer in de camera kijkt en zegt: het Facebook-aandeel mag wat mij betreft zakken tot 1 dollar, als we daarmee kunnen zorgen dat Facebook nooit meer verantwoordelijk is voor het ondermijnen van de democratie, in welk land dan ook,’ schreef Thomas Friedman, een van de invloedrijkste columnisten ter wereld.

Sinds afgelopen woensdag is Twitter wél om. Twitter zal vanaf volgende maand geen enkele vorm van betaalde politieke reclame meer voeren, maakte CEO Jack Dorsey bekend. Zijn argumentatie leest als een nauw verhulde aanval op Zuckerberg. ‘Het zou niet geloofwaardig zijn als wij zeiden: wij doen ons best om te voorkomen dat mensen het systeem bespelen om misleidende informatie te verspreiden, maar als iemand ons betaalt om bepaalde gebruikers hun politieke boodschap op te dringen, dan mogen zij beweren wat zij willen!,’ schreef hij. De smiley waarmee hij afsloot sprak boekdelen: ;-) 

Zo stijgt de druk op Zuckerberg om alsnog voor de democratie te kiezen, in plaats van voor omzet en invloed. Maar ja, die deal met Donald Trump. Zoals laatst nog bleek uit de hartelijke brief die hij aan Erdogan schreef (‘I will destroy the Turkish economy’): Trump houdt er niet van als zijn ‘vrienden’ hun woord breken. ‘Mark, don’t be a fool!’

Zuckerberg is niet te benijden.