Vrijwel iedere kunstliefhebber heeft het over haar: Marlene Dumas, de in Kaapstad geboren en in Amsterdam woonachtige kunstschilder. De commentaren op haar op zaterdag 6 september aangevangen overzichtstentoonstelling in het Stedelijk Museum zijn lyrisch te noemen. 'Sexualiteit, dood en schuld; Uren kijken naar overdonderende Dumas in Stedelijk Museum' kopte onder andere het Haarlems Dagblad. De tentoonstelling vormt voor het Eindhovens Dagblad de 'Hoogmis van het schilderen'. 'Een niet te missen retrospectieve', aldus de Vlaamse De Tijd. ‘De gelegenheid de ogen eens goed uit te wrijven’ (Volkskrant) en volgens NRC Handelsblad was het 'Een expositie die niemand mag missen'. Ook televisie en radio lieten zich niet onbetuigd in de lofzang. Twan Huys interviewde haar daags voor de aanvang van de expositie in College Tour en noemde haar een onderdeel van de (roemruchte) Nederlandse kunstgeschiedenis. Een hevig debat in kringen van kunstkenners vormde afgelopen week het toefje slagroom op de ontstane hype.

Choqueren en ontroeren

Dumas wordt algemeen beschouwd als een van de meest invloedrijke kunstenaars van onze tijd. Iemand die met haar werk een verheven plek heeft gevonden in onze volledig door beelden gedomineerde samenleving. Dumas hanteert existentiële thema's als dood, verdriet en verlies en maakt veelvuldig gebruik van foto’s en ander bestaand materiaal. Haar somber stemmende schilderijen trekken bekende beelden – van Jezus tot Osama Bin Laden - uit hun oorspronkelijke context en creëren bij iedere kijker nieuwe werkelijkheden die zowel kunnen choqueren als ontroeren. De tentoonstelling is vernoemd naar een schilderij van Dumas met de titel 'The Image as Burden'. Het programmaboekje verduidelijkt de gekozen titel met een uitspraak van de kunstschilder: '…ik bedoel daarmee dat beelden altijd politiek zijn. Er wordt altijd iets aan toegekend - dit is een crimineel, een terrorist, dat is erotisch - en daar ben ik mee bezig. De psychologie van het kijken'. Leontine Coelewij, conservator van het Stedelijk en curator van de tentoonstelling voegt daar de volgende woorden aan toe: 'Met de titel The Image as Burden verwijst Dumas naar de beladenheid van het beeld en naar de verantwoordelijkheid die de kunstenaar draagt voor zijn beelden'.  

Marlene Dumas: 'Het kwaad is banaal'

 

Voorrecht

Het is een groot voorrecht om een expositie als The Image as Burden te kunnen bezoeken. Om zo'n omvangrijke tentoonstelling mogelijk te maken is geld nodig. Geld van sponsors en filantropen. Maar in de overweldigende media-aandacht voor het werk van Dumas, was er niet één journalist die een woord repte over de 'hoofdbegunstiger' van deze nu al legendarische tentoonstelling: de in Amsterdam gevestigde Stichting Ammodo. Een stichting die jaarlijks een zeer omvangrijke geldstroom naar culturele en wetenschappelijke instellingen laat vloeien. In mei van dit jaar wijdde ik een artikel over de achtergronden van cultuurfonds Ammodo dat sinds enkele jaren vele miljoenen uitdeelt aan tal van musea, concertpodia en wetenschappelijke initiatieven. Ammodo betekent in het Italiaans fatsoenlijk, achtenswaardig. Een stichting met zo’n naam koppel je aan een hogere moraal. Zeker wanneer die stichting enorme bedragen beschikbaar stelt om een museum als het Stedelijk in de gelegenheid te stellen een grote retrospectieve tentoonstelling over Nederlands meest vermaarde, nog levende kunstschilder te organiseren. Maar niets is wat het lijkt. Net als in het sublieme werk van Marlene Dumas is ook in cultuurstichting Ammodo een bijzondere gelaagdheid te vinden waar de geur van ontbinding en bederf uit opstijgt en die de oprechte beschouwer doet huiveren.

Net als in het sublieme werk van Marlene Dumas is ook in cultuurstichting Ammodo een bijzondere gelaagdheid te vinden

Ammodo is een belangrijk uitgifteloket van de stichting Inphykem, die voor zijn naamswijziging in 2013 stichting Optas heette. Deze stichting was sinds het einde van de jaren negentig eigenaar van het pensioenfonds voor Amsterdamse en Rotterdamse havenarbeiders. Het bestuur van deze stichting stond jarenlang onder leiding van wijlen voorzitter Pierre Vinken, de vroegere topman van uitgeefconcern Reed Elsevier. Vinken wist samen met zijn juridische steun en toeverlaat Steven Perrick op arglistige wijze de waarde van het eigendom van het pensioenfonds van de havenarbeiders te vervreemden. Met enkele statutenwijzigingen wisten Vinken c.s. een andere kleur aan het kapitaal te geven. Vermogen dat in de pensioenpotten van havenarbeiders had moeten vloeien, kreeg opeens een culturele bestemming. De omvang van dat kapitaal werd in 2007 duidelijk toen het bestuur van stichting Optas het pensioenfonds voor 1,55 miljard euro aan de verzekeraar Aegon verkocht. De kapitaalovermeestering van team-Vinken werd onderwerp van maatschappelijk debat. De havenarbeiders protesteerden fel, gingen naar de rechter en moesten uiteindelijk genoegen nemen met schikking van een half miljard euro. De rest van het kapitaal, ruim 1 miljard euro, bleef in het in stichting Optas zitten. Een handjevol bestuurders – onder leiding van Vinkens kroonprins Steven Perrick – wikt en beschikt over dat miljard zonder dat ze ook maar iemand enige verantwoording schuldig zijn. Het is de giftige bron waar vele kunstinstellingen zich via stichting Ammodo dankbaar aan laven. Een barre en complexe realiteit die niet zo makkelijk valt te fotograferen of in acryl- of olieverf is te vangen. Ja, tenzij een groot kunstenaar als Dumas zich erom zou bekommeren. Ik weet zeker dat Dumas met een polaroid van Steven Perrick of een autopsiefoto van Pierre Vinken best raad zou weten. Bij deze opper ik alvast een werktitel voor het schilderij; The Money as Burden.