Matteo Renzi als de ezel van Buridan

U kent wellicht het verhaal van de ezel van Buridan. Deze volstrekt rationele ezel kon niet kiezen tussen twee identieke balen stro en verhongerde. De Italiaanse premier Renzi moet zich als die ezel voelen, aangezien hij wordt geconfronteerd met een soortgelijk dilemma. De Italiaanse banken kampen met het immense bedrag van 360 miljard euro aan slechte leningen — dat is maar liefst een derde van alle NPL's (Non-Performing Loans) in Europa. Het fondsje Atlas is met een omvang van 5 miljard veel te klein om dit enorme bedrag op te vangen. Daarom wil Renzi een nieuw fonds oprichten van 40 miljard euro om de ergste klappen op te vangen. Maar dit mag niet van de Europese Commissie (EC), die een dergelijke actie zal beschouwen als ongeoorloofde staatssteun.

Renzi denkt hier echter onderuit te komen door te wijzen op de gevolgen van de Brexit en door een beroep te doen op de ‘uitzonderingsregel’. Een duivels dilemma voor de veelgeplaagde Italiaanse premier, die inmiddels wat minder hoog van de toren blaast dan enige maanden geleden. Toen verklaarde de Demolition Man nog tegenover financieel persbureau Bloomberg dat Italië ‘in de komende tien jaar de hoofdrolspeler in Europa zal worden, zelfs vóór Duitsland en Frankrijk’.

Referendum

Intussen piept hij dus wel anders, en met recht en reden. Het — internationale — vertrouwen in het hele Italiaanse bankenstelsel staat immers op het spel. Maar de penibele situatie van zijn banken is niet het enige probleem waar Renzi mee te kampen heeft. Zo zal er in oktober een door hem uitgeroepen referendum plaatsvinden over een wijziging van de grondwet om de door Brussel gewenste hervormingen door te voeren. De Italiaanse premier heeft zijn politieke lot verbonden aan de uitslag van dat referendum. En alsof dat niet erg genoeg is, wil zijn politieke tegenstrever Beppe Grillo van de Vijfsterrenbeweging een referendum houden over de euro.

Acuut bankenprobleem

Het bankenprobleem is echter acuut. Tot nu toe is van een sanering van het Italiaanse bankensysteem weinig tot niets terechtgekomen. Vrijwel alle Italiaanse banken kampen met een grote hoeveelheid slechte leningen en zijn zwaar ondergekapitaliseerd. Het water staat ze aan de lippen en er moet heel snel iets gebeuren. Als alternatief voor het staatsfonds van 40 miljard euro zou Italië een beroep kunnen doen op het officiële steunfonds van de EU, het zogenoemde Europees Stabiliteitsmechanisme (EMS). Maar dat zou betekenen dat Italië in feite onder curatele van de Europese Commissie en de Europese Centrale Bank zou komen te staan, wat door de Italianen als een ‘horrorscenario’ zou worden ervaren.

Tot nu toe is van een sanering van het Italiaanse bankensysteem weinig tot niets terechtgekomen

Het excuus van Renzi dat de Brexit voor ‘het Waterloo’ van de Italiaanse banken heeft gezorgd, is doorzichtig en vergezocht. De problemen met de banken bestaan namelijk al heel lang en de aandelenkoersen dalen ook al gestaag. Sinds begin dit jaar verkeren de aandelenkoersen zelfs in een vrije val. Een koersdaling van 60 procent van Uni-Credit — de grootste bank van Italië — geldt als dieptepunt. Het is nog niet duidelijk hoe Brussel zal reageren op het plan van de Italianen om een noodfonds voor hun banken op te richten. Vicepresident Valdis Dombrovskis van de Europese Commissie zei afgelopen dinsdag desgevraagd ‘de situatie van het Italiaanse bankwezen nauwlettend in de gaten te houden'’. Eraan toevoegend ‘in nauw contact’ te staan ‘met de Italiaanse autoriteiten’. 

Hoge prijs

Veel speelruimte hebben die autoriteiten ook niet. De Italiaanse staatsschuld nadert de 140 procent van het bruto binnenlands product (bbp) en er is een jaarlijks tekort op de lopende rekening van rond de 40 miljard euro, waardoor dat tekort eerder stijgt dan daalt. Italië voldoet dus bij lange na niet aan de ‘Maastricht-criteria’ van de EC. Volgens de doorgaans goed ingevoerde politieke website Politico hebben insiders in Brussel laten doorschemeren dat Italië een hoge prijs zal betalen indien Brussel instemt met het noodplan van Renzi — hoewel niet duidelijk is op welke wijze. De grootste angst van politici in Brussel is natuurlijk dat als de EU de Italiaanse banken de helpende hand toesteekt, de Spaanse, Franse en Portugese banken dan ook hun hand zullen opsteken. Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) waarschuwde gisteren nog in een officiële verklaring voor de onderkapitalisatie van de Portugese banken.

Wellicht dat er een speciale constructie zal worden bedacht voor het Italiaanse bankenprobleem, analoog aan wat er in 2012 gebeurde met het Spaanse bankenprobleem. Toen kregen de Spaanse banken via het ESM een noodfaciliteit van 100 miljard euro via een aparte constructie. Het geld was toen afkomstig van uitsluitend de eurozone belastingbetaler en niet via het IMF. Het grote voordeel voor Italië van een dergelijke constructie is dat het geld dan rechtstreeks naar de banken zal gaan, waardoor de Italiaanse staatsschuld niet toeneemt. De hamvraag is echter of 40 miljard euro wel genoeg is.