Het advocatenkantoor van David Scott, gevestigd op de veertigste verdieping van het Chrysler Building in New York, werd vorige maand enkele honderden miljoenen dollars rijker. In een door Scott & Scott aangespannen class action-rechtszaak kwamen negen grote internationale banken overeen dat ze een schadevergoeding van 2 miljard dollar zullen betalen aan investeerders die schade opliepen door gesjoemel met wisselkoersen. Kassa dus voor lead counsel David Scott, want bij dit soort collectieve schadeprocedures mogen Amerikaanse advocaten – die doorgaans op no cure no pay-basis werken – tussen de 20 en 30 procent van zo'n bedrag in eigen zak steken.

Megaclaims bereiken Europa, advocaten ruiken bloed

Alles wijst er voorlopig op dat de dollars blijven binnenstromen. In New York heeft Scott & Scott nog procedures lopen tegen zeven andere banken, zodat de uiteindelijke schadesom waarschijnlijk in de vele miljarden gaat lopen. Bovendien opende het Amerikaanse kantoor onlangs een vestiging in Londen. Want met ingang van deze herfst zullen de megaclaims ook Europa bereiken: 'Bij onze cliënten, waaronder multinationals, pensioenfondsen en centrale banken uit alle delen van Europa, bestaat grote belangstelling voor dit soort kartelzaken,' zegt Scott in antwoord op vragen van Follow The Money. Claimadvocaten ruiken bloed. De kans dat Nederlandse banken buiten schot blijven, zoals lang werd gedacht, is klein volgens Scott: 'Dit schandaal spreidt zich uit tot alle hoeken van de wereldbol. Alle financiële instellingen die handelen in valuta zijn erbij betrokken.'

'Dit schandaal spreidt zich uit tot alle hoeken van de wereldbol'

Vorig jaar april liet minister Jeroen Dijsselbloem de Tweede Kamer nog weten dat hem 'geen signalen' hadden bereikt over betrokkenheid van Nederlandse banken in het valutaschandaal. Maar sindsdien is er het nodige gebeurd, zegt David McIlroy van het Londense kantoor Forum Chambers. 'Alle banken die in het complot zaten, zullen daarvoor boeten,' zegt hij. Ook ING en Rabo? 'Jazeker. Om de wisselkoersen met succes te manipuleren moesten valutahandelaren nauw samenwerken.'  

David Scott

De banken hangen niet alleen megaclaims van gedupeerde investeerders boven het hoofd. Ook bij de toezichthouders is het geduld op. Nederlandse banken hebben nog lang niet voldoende maatregelen getroffen om misbruik door medewerkers te voorkomen, waarschuwde de Autoriteit Financiële Markten (AFM) begin dit jaar al in een rapport. De AFM heeft sinds 1 januari van dit jaar de bevoegdheid om strafrechtelijk op te treden tegen marktmanipulatie door bankmedewerkers. Nederland loopt hiermee vooruit op Europese regelgeving. De Nederlandsche Bank en AFM ronden volgende maand een onderzoek af naar betrokkenheid van Nederlandse banken bij de valutafraude. Sancties tegen banken worden in het valutaschandaal niet uitgesloten, zo laat de AFM aan Follow The Money weten. De toezichthouder stelt desgevraagd niet te willen 'vooruitlopen op de uitkomsten van dit onderzoek' en geeft geen commentaar op de vraag of het onderzoek leidt tot maatregelen richting specifieke banken.

Valutahandel grootste financiële markt ter wereld

Zeven jaar na het uitbreken van de kredietcrisis, trilt de financiële wereld opnieuw op zijn grondvesten. Want de valutahandel is met ruime voorsprong de grootste financiële markt ter wereld. Dagelijks wordt er wereldwijd voor zo'n 4700 miljard euro gehandeld. Van de Nederlandse banken zijn vooral Rabo en ING actief op de valutamarkt. Volgens het Britse zakenblad Euromoney hadden zij in 2013 respectievelijk 0,27 en 0,28 procent van de markt in handen – toch nog altijd goed voor bijna vijftien miljard euro aan transacties per dag.

'Nu komen de procedures deze kant van de oceaan op.'

Ook ABN Amro was van oudsher een bekende speler op de foreign exchange-markt, die in bankiersjargon doorgaans wordt aangeduid als “Forex" of "FX". Maar toen de bank in 2008 werd opgesplitst, kwam de valuta-afdeling in handen van Royal Bank of Scotland (RBS). Achteraf maar goed ook, want RBS bekende in mei van dit jaar schuld in het valutaschandaal en werd hiervoor door het Amerikaanse ministerie van justitie veroordeeld tot een boete van 395 miljoen dollar. Het gesjoemel speelde zich weliswaar ook al voor 2008 af, maar ABN Amro hoeft zich geen zorgen te maken, RBS is aansprakelijk voor alles wat zich voor de overname afspeelde. De Schotse bank behoort daarnaast, samen met onder anderen Barclays, Goldman Sachs en HSBC, tot de negen banken die vorige maand voor twee miljard dollar schikten in de class action-procedure in New York. Advocaten in Europa hebben eerst de uitkomst van die rechtszaak afgewacht, zegt David McIlroy van Forum Chambers: 'Nu komen de procedures deze kant van de oceaan op.'

'4.p.m. fix'

Het waren medewerkers van het financiële persbureau Bloomberg die ruim twee jaar geleden als eersten in de gaten kregen dat er iets geks aan de hand was met sommige wisselkoersen. Rond vier uur 's middags, als in Londen gedurende een minuut alle valutatransacties in kaart worden gebracht om de actuele wisselkoersen vast te stellen, vond in bijna een derde van de gevallen een opmerkelijke koersbeweging plaats. Bij vaak verhandelde valutaparen, zoals de euro-dollar, was bij bijna de helft van de transacties rond dat tijdstip zo'n uitschieter te zien. De dagelijkse '4p.m. fix' wordt wereldwijd gezien als de meest zuivere weergave van de koers van de dag. Multinationals, pensioenfondsen en andere grote beleggers gebruiken de uitkomsten van de Londense fix om hun portefeuilles te waarderen en transacties in gang te zetten. Alles wees er dus op dat handelaren van banken bezig waren de wisselkoersen te manipuleren. Door voorafgaand aan de fix eigen posities op te bouwen, konden ze klantorders zo duur mogelijk afrekenen of samenspannen met andere collega's om koersen een gewenste richting op te sturen. Handelaren vertelden Bloomberg dat de fraude al minstens tien jaar dagelijks plaatsvond. De bankwereld kan niet zonder benchmarks als de 4.p.m.fix. Ze dienen als maatstaf om de actuele waarde van tal van financiële producten – rentetarieven, valutakoersen, grondstoffenprijzen – te bepalen. Hoe simpel het is om met dit soort momentopnames te sjoemelen, bleek twee jaar eerder al toen het schandaal losbarstte rond de London Interbank Offered Rate (Libor), het rentetarief waartegen banken elkaar op de Londense geldmarkt onderling geld uitlenen. De Libor werd elke dag berekend door het gemiddelde te nemen van de percentages die zestien grote banken, waaronder Rabo, elke werkdag doorgaven. Handelaren bleken de tarieven al sinds 1991 opzettelijk te hoog of te laag op te geven, om hun eigen zakken te vullen. De Rabobank werd vanwege zijn betrokkenheid bij het schandaal in 2013 veroordeeld tot een boete van 774 miljoen euro.

Spannend jongensboek

Libor bleek slechts het topje van de ijsberg. De boetes die tot dusver in het valutaschandaal werden uitgedeeld door Amerikaanse, Britse en Zwitserse toezichthouders overstijgen nu al de 10 miljard dollar. De schikkingen in New York gaan misschien in de richting van acht miljard. En dan moeten de procedures in Europa en Azië – Hongkong en Singapore spelen ook een belangrijke rol op de valutamarkt – nog beginnen. Door de gigantische omvang ervan werd de valutamarkt lange tijd gezien als een schoolvoorbeeld van 'perfecte competitie'. Vanwege het grote aantal partijen dat 24 uur per dag valuta's aanbiedt en vraagt, werd verondersteld dat manipulatie van wisselkoersen nagenoeg onmogelijk was. Van regulering en toezicht was daarom nauwelijks sprake. In werkelijkheid blijkt er een heel arsenaal aan mogelijkheden om de koersen te beïnvloeden. Handelaren hadden er zelfs hun eigen geheimtaal voor bedacht. 'Painting the tape' stond voor het verrichten van neptransacties om de koers een kant op te bewegen. 'Banging the close' betekende dat handelaren 30 seconden voor en 30 seconden na vier uur al hun orders plaatsten om de fix te sturen. En bij 'triggering' maakten ze misbruik van de veiligheidsklep die klanten inbouwen om hun verliezen te beperken. Door samen met collega-handelaren transacties voor eigen risico te doen, manipuleerden ze de koers tot het vereiste stop-loss niveau was bereikt, om vervolgens de marges in eigen zak te steken. De handelaren waanden zich in een jongensboek. Ze opereerden doorgaans in groepsverband en hadden voor hun groepjes spannende namen bedacht als 'The 3 Musketeers', 'The Cartel', 'The A-Team'en 'The Bandits Club'.

Ze opereerden doorgaans in groepsverband en hadden daar spannende namen voor bedacht

In een geval dat de Britse waakhond Financial Conduct Authority onderzocht, bleken HSBC-handelaren met collega's van tenminste drie andere banken samen te spannen om de wisselkoers van de pond-dollar fix met behulp van vertrouwelijke informatie van hun klanten omlaag te jagen. De fix daalde inderdaad van 1.6044 pond tot 1.6009 pond, wat hun in een minuut tijd een winst van 162.000 dollar opleverde. Na afloop feliciteerden de handelaren elkaar met tekstberichten als: 'Loved that mate... worked lovely... pity we couldn't get it below the 00', 'there you go....go early, move it, hold it, push it', 'nice works gents, I don my hat' en 'Hooray nice teamwork'.

'Subculturen zijn hardnekkig'

Overal waar tarieven tot stand komen aan de hand van momentopnames – ook bij bijvoorbeeld de handel in goud en andere grondstoffen – is misbruik mogelijk, constateert de AFM. Schattingen zijn 'moeilijk verifieerbaar' en er is vaak sprake van een 'kort tijdvenster' waardoor 'de impact van transacties relatief groot is'. Normvervaging bij banken wordt volgens de AFM in de hand gewerkt door 'subculturen' van personen die elkaar al geruime tijd kennen' en 'nauwe informele contacten en persoonlijke relaties onderhouden buiten het werk' en 'binnen de groep een eigen taal ontwikkelen waarmee onderling, bijvoorbeeld in chatrooms, werd gecommuniceerd'. 'De recente schandalen hebben de schadelijkheid van dit groepsgedrag blootgelegd, maar dit soort subculturen zijn hardnekkig,' stelt de toezichthouder die tevens stelt dat Nederlandse banken hun zaken nog steeds niet op orde hebben: 'Er is meer concrete actie nodig om het gedrag structureel te veranderen.'

 'Er is meer concrete actie nodig om het gedrag van banken structureel te veranderen.'

Dat de AFM bezig is met een onderzoek naar de valutafraude, komt voor Rabo-woordvoerder Hendrik Jan Eijpe als een verrassing: 'Wij waren daar niet van op de hoogte. De AFM heeft in februari van dit jaar aangegeven dat er nog het nodige moest gebeuren. Wij zijn van mening dat we er beter voor staan. Maar het is niet iets waar we ons zorgen over maken.' Dat mag op z'n minst opmerkelijk genoemd worden. Want vlak nadat de forex-bom in alle hevigheid was gebarsten, nam Rabo in Londen in korte tijd afscheid van drie vooraanstaande valutamedewerkers. Eerst stapte Peter Plester op, die jarenlang de baas was van de Foreign Exchange Prime Brokerage (FXPB) van de Rabobank in Londen. Daarna lekte uit dat Rabobank twee valutahandelaren die in Londen werkten, Gary Andrews en Chris Twort, met betaald verlof had gestuurd nadat was gebleken dat ze interne richtlijnen hadden overschreden. Hun namen waren opgedoken in chatrooms samen met een valutahandelaar van een concurrerende bank. Rabo liet weten dat het tweetal de 'interne integritietsregels' had geschonden. Plester zou vrijwillig zijn vertrokken.

Opnieuw medewerkers op non-actief

Na de harde kritiek in het AFM-rapport van begin dit jaar, heeft de Rabobank opnieuw een aantal valutamedewerkers op non-actief gesteld, zo laat een bron dichtbij het onderzoek aan Follow The Money weten. ING zou hetzelfde hebben gedaan. Beide banken willen dit bevestigen noch ontkennen. Volgens de Londense advocaat McIlroy doet de gang van zaken bij de Rabobank na het ontslag van Twort en Andrews sterk denken aan wat Deutsche Bank in het Libor-schandaal overkwam. 'Deutsche Bank ontsloeg geen mensen na het Libor-schandaal. De bank liet de managers die verantwoordelijk waren voor de fraude ontslag nemen en betaalde al hun bonussen uit. De Duitse toezichthouder was woedend dat mensen die veel geld hadden verdiend door de boel op te lichten ook nog eens door de bank beloond werden. In een poging om de toezichthouder tevreden te houden en een eventuele boete zo laag mogelijk te houden heeft de bank daarna nog eens een aantal lagere medewerkers de laan uitgestuurd.' De Nederlandse banken kunnen bovendien ook nog eens in de VS worden beboet voor fraude. Het Department of Justice zou naar verluidt inmiddels ook zijn vizier op ING hebben gericht. Deze maand werd bekend dat de Amerikaanse autoriteiten, die zich tot dusver vooral bezighielden met euro-dollar transacties, hun onderzoek fors gaan uitbreiden. Ook de handel in de Argentijnse peso, de Russische roebel en de Braziliaanse real komt onder een vergrootglas te liggen. Een woordvoerder van het Department of Justice in Washington laat Follow The Money weten dat het onderzoek daarnaar de valutafraude nog lang niet is afgerond: 'Maar het is ons beleid om geen mededelingen te doen over instellingen die onderwerp van onderzoek zijn.'

Spreads

Tot dusver heeft het valutaschandaal de banken wereldwijd alleen al meer dan 10 miljard dollar aan boetes gekost. En dat is nog maar het begin, voorspelt advocaat David Scott. 'New York neemt hooguit een kwart van de valutahandel voor zijn rekening, Londen is met tussen de 40 en 45 procent veel groter.' Scott werkt al twee jaar aan het valutaschandaal. Een van de voordelen van de schikking vorige maand in New York, is dat de banken vanaf nu meewerken aan het onderzoek van zijn kantoor, zegt hij. 'Zo krijgen wij een veel beter beeld van hoe de fraude plaatsvond. Die samenwerking met de banken begint nu goed op gang te komen en zo wordt voor ons steeds duidelijker wie deel uitmaakte van het complot en wie we straks zullen gaan dagvaarden.' Volgens Scott is de fraude veel omvangrijker is dan tot toe wordt gedacht. Het onderzoek van de toezichthouders spitst zich nog steeds toe op de benchmarks, de vaste tijdstippen waarop de wisselkoersen dagelijks worden bepaald. Maar uit de informatie van de banken blijkt volgens Scott dat de manipulatie van de wisselkoersen de hele dag plaatsvond. De aandacht van de frauderende bankmedewerkers ging volgens Scott vooral uit naar de zogenoemde spread – het verschil tussen de bied- en vraagprijs – bij valutatransacties. Hoe groter de spread, des te meer winst de bank in eigen zak steekt.

'De banken pikten piepkleine bedragen in, maar aan het einde van de dag lag er een enorme zak met geld voor hen klaar'

Scott: 'Als je de spreads beïnvloedt, heeft dat veel grotere gevolgen voor de handel dan wanneer het dagelijks op twee afgesproken tijdstippen gebeurt. Het biedt veel meer gelegenheid om de prijs van de koersen te beïnvloeden. Zowel de schade als het aantal gedupeerden is dus veel groter.' Manipulatie van benchmarks, op vaste tijdstippen vastgestelde tarieven, kan voor partijen zowel gunstig als ongunstig uitpakken, legt hij uit: 'Bij de manipulatie van Libor-rentetarieven kon het zelfs voorkomen dat je van de fraude profiteerde, afhankelijk van welke kant van de transactie je stond. In het valutaschandaal is dat niet mogelijk. De banken smeerden de spreads zo breed mogelijk uit, ongeacht waarin werd gehandeld. Iedereen die handelde in vreemde valuta werd dus door hen benadeeld.' Aan schattingen over mogelijke schadeclaims wil Scott zich niet wagen: 'De valutamarkt bedraagt dagelijks 5400 miljard dollar. Ter vergelijking, op de aandelenbeurs in New York wordt dagelijks voor 49 miljard dollar verhandeld, slechts een fractie dus. En omdat er op de valutamarkt zulke enorme bedragen omgaan, is het veel makkelijker om geld van klanten in eigen zak te steken. Het gaat beetje bij beetje. Valuta waar weinig in wordt gehandeld leverden grote illegale winsten op. Maar in de meest voorkomende handel, zoals de euro-dollar, lieten ze klanten heel langzaam leegbloeden. In de Verenigde Staten hebben we daar een uitdrukking voor: "Papercutted to death". Ze hoefden klanten niet de keel door te snijden. Met heel veel kleine sneetjes krijg je uiteindelijk ook veel bloed. Dat maakt deze fraude zo interessant. De banken pikten piepkleine bedragen in, maar aan het einde van de dag lag er een enorme zak met geld voor hen klaar.'

Geen commentaar

Rabobank en ING willen inhoudelijk niet ingaan op vragen over malversaties door valutahandelaren. 'Wij doen nooit mededelingen over individuele werknemers,' laat Rabo-woordvoerder Eijpe weten. ING-woordvoerder Raymond Vermeulen wil helemaal niets kwijt. 'Het is ons beleid om geen commentaar te geven over eventuele claims die kunnen volgen uit mogelijke juridische procedures, of op vragen over het al dan niet onderwerp zijn van onderzoeken. We kijken geregeld naar onze procedures, zowel naar aanleiding van verzoeken van toezichthouders als op eigen initiatief. Waar nodig treden we op en hebben we opgetreden om processen te verbeteren en tekortkomingen aan te pakken. Inhoudelijk gaan we daar verder niet op in.'