MH17: de mist van feiten en fictie

De ramp met de MH17 is voor Nederland wat 9/11 is voor de Amerikanen. Een nationale tragedie van formaat. Ongeloof, boosheid en verdriet maken zich meester van ons land na de crash van Malaysian Airlines vlucht MH17 van Amsterdam naar Kuala Lumpur. 192 Nederlanders lieten het leven in het door conflict geteisterde oosten van Oekraïne. Daar houdt de parallel op. De toenmalig Amerikaanse president George W. Bush ging na de aanval op zijn land al snel over tot actie en trok ten oorlog om 'degenen die verantwoordelijk waren voor deze laffe acties te straffen.' Als president van het machtigste land ter wereld kon hij tot militaire actie gebieden. 'Ik zal niet rusten voordat de daders berecht zijn', reageerde minister-president Mark Rutte vandaag op de persconferentie over het neerstorten van de MH17. Bovenal pleitte Rutte voor een onafhankelijk onderzoek naar de oorzaak en omstandigheden van ‘de misschien wel grootste vliegramp uit de Nederlandse historie.’ Eerst de feiten, dan actie.

Feiten

De juiste feiten boven tafel krijgen wordt nog een lastig klus. Want wat is er precies gebeurd? Het zwarte pieten over de toedracht van de tragedie begon meteen na de eerste berichten over de – toen nog – neergestorte MH17. Het zijn de door Rusland gesteunde separatisten, concludeerde de Oekraïense president Poroshenko heel snel en mogelijk voorbarig en propagandistisch. Poetin zei dat het de verantwoordelijkheid van Oekraïne is, omdat het op Oekraïens grondgebied gebeurde. Tikkeltje vals van Poetin, omdat Rusland juist in oost Oekraïne de stromingen steunt die zich willen afscheiden van Oekraïne en zich mogelijk willen aansluiten bij het Rusland van Poetin. Deze informatieoorlog blijkt ook uit berichten in Russische media, die het beeld over de ware toedracht meer lijken te vertroebelen dan dat ze feiten onthullen. Zo was er snel na de crash een Tweet van een Spaanse luchtverkeersleider, die zei dat twee Oekraïense straaljagers de Boeing 777 van Malaysian Airlines neergehaald zouden hebben. Het Twitter-account bleek nep, maar het bericht had zijn werk wel gedaan: Wellicht hebben Oekraïense straaljagers de Boeing neergehaald. Experts in westerse media beredeneerden in eerste instantie dat het bijna niet anders kan dan dat pro-Russische separatisten de MH17 hebben neergehaald met een Surface-to-Air-Missile (SAM), met de naam Buk (spreek uit: Boek). Een mobiel systeem dat raketten vanaf de grond kan vuren naar doelen op grote hoogte. De betreffende SAM is de Buk, van Russische makelij en bij de NAVO beter bekend als de SA11/17. De Buk, Surface-to-Air-Missile Het vermoeden was al snel dat de separatisten de Buk hebben buitgemaakt op de Oekraïense krijgsmacht. Goed mogelijk, omdat de Oekraïense strijdkrachten veel materieel hebben moeten achterlaten of anderszins zijn verloren in het conflict. Andere experts vermoeden dat Rusland de Buk leverde aan de separatisten. Ook Obama zinspeelde hierop in zijn verklaring vrijdagavond. Hij zei dat 'Rusland zware wapens, waaronder anti aircraft missiles' zou hebben geleverd aan 'de door Rusland gesteunde seperatisten'. Verschillende media maken melding van een Youtube-filmpje waarop te zien zou zijn dat een Buk-systeem de Russische grens overstak naar het oosten van Oekraïne. Dat duidt op directe inmenging van Rusland. Eigenlijk ligt het niet voor de hand dat welke partij dan ook een burgervlucht uit de lucht haalt. Vliegtuigen zenden een signaal uit, waaruit blijkt of het een militair of een burgervliegtuig betreft. Een compleet uitgeruste Buk vangt een dergelijk signaal op, maar dan moet het wel deel uitmaken van een groter systeem. Wanneer deze is buitgemaakt op de Oekraïense krijgsmacht zou het zo kunnen zijn, dat de separatisten niet het hele systeem hadden, en dus ook geen onderscheid konden maken. Daarnaast is het bedienen van een Buk niet een kwestie van mikken en op een knopje drukken. Militair expert Frank van Kappen vertelde in het NOS journaal dat de 'bediening veel kennis vraagt' en dat 'je voortdurend moet trainen' om zulke systemen te bedienen. Onder de separatisten bevinden zich wel militairen met ervaring, maar de kans is aannemelijk dat de specifieke kennis en ervaring niet in voldoende mate aanwezig is. Een andere luchtvaartexpert wees op de mogelijkheid van een foutje in de cockpit, waardoor de vlucht geen burgerluchtvaartsignaal maar een militair signaal zond. Het bevestigt maar weer eens hoe belangrijk het is om de feiten te achterhalen. Elk hierboven genoemd scenario kan waar zijn, maar de consequenties van de verschillende scenario's kunnen behoorlijk uiteen lopen. Nu is het ongelukscenario nog het meest waarschijnlijke. Maar een bewuste actie valt ook niet uit te sluiten. Dan zou het een terreuractie of oorlogsmisdaad zijn. En gaat het dan om een actie van de separatisten, militairen van Oekraïne, of zat Rusland zelf misschien aan de knoppen?

Nu is het ongelukscenario nog het meest waarschijnlijke. Maar een bewuste actie valt ook niet uit te sluiten.

Het lijkt misschien onwaarschijnlijk, maar het valt in dit stadium niet uit te sluiten. Alle betrokken partijen hebben dan ook hun eigen belangen. Het westen wil duidelijkheid en openheid van zaken, maar dat is misschien niet in het belang van Putin, al zegt hij dat op dit moment wel.

Wat nu Rutte?

Vooralsnog is de gang van zaken dus nog erg mistig. Premier Rutte zal dan ook zeker niet het voorbeeld van Bush volgen na 11 september. De minister-president wil op zoek naar de feiten. Hij heeft ook niet veel andere opties. Maar experts kijken met grote scepsis naar deze wens van Rutte. Het wordt zeer lastig om feiten naar boven te halen. Het gebied waar het onafhankelijk onderzoek plaats moet vinden, ligt juist in door de separatisten gecontroleerd gebied. De door Rusland gesteunde separatisten zijn met Oekraïne in oorlog om de zeggenschap in oostelijk Oekraïne, en daarmee niet onafhankelijk. Dit blijkt ook uit het feit dat waarnemers van de OVSE en journalisten zijn bedreigd en weggestuurd door lokale groeperingen. Ook gaan er geruchten dat bewijsmateriaal, zoals een zwarte doos van het vliegtuig, al in handen zijn van de Russische autoriteiten. In the fog of war lijkt onafhankelijk onderzoek schier onmogelijk, maar de geschiedenis leert dat het van belang is om feiten van fictie te onderscheiden en niet gehaast te handelen. Dat is precies wat Rutte op dit moment doet. Hij streeft terecht naar een internationaal onafhankelijk onderzoek. De tragedie rond het neergeschoten vliegtuig is niet alleen een grote ramp, maar typeert ook de chaos in oostelijk Oekraïne. De basisoorzaak ligt in het conflict aan de buitengrens van Europa. Een conflict waarvan de oplossing nog lang niet in zicht is, mede door de inmenging van Poetin. Wat kan Nederland nog meer dan een zoektocht naar de feiten? Dol drieste acties van Rutte zijn niet te verwachten. In 2001 werd wereldleider VS aangevallen, en trok het bondgenoten mee in oorlogen in verre oorden. Nu is ons kleine landje slachtoffer. Nederland kan niet alleen opereren, laat staan met militaire middelen. Nederland is afhankelijk van bondgenoten.

Opties voor oplossingen

Rutte kan op eigen houtje sancties instellen tegen Rusland, maar daar zal Poetin niet wakker van liggen en ligt ook niet voor de hand. Terwijl vrijwel alle regeringsleiders verstek lieten gaan tijdens de Olympische Spelen in het Russische Sochi, ging Rutte wel naar het feestje van Poetin. Nederland heeft grote handelsbelangen met Rusland, reden voor de tot nu toe timide houding van de Nederlandse regering rond het conflict in Oekraïne. (Lees hier waarom Rutte geen Russische wapenembargo wil.)  Zo denken andere Europese landen ook en Poetin maakt daar behendig gebruik van. Rusland sluit handelsakkoorden met individuele Europese landen, wat gezamenlijke Europese besluitvorming nog stroperiger maakt dan de gemiddelde Europese overlegbureaucratie. Daarnaast is Poetin op zoek naar alternatieve afzetmarkten. Toch kan Rutte meer doen dan op diplomatieke wijze pleiten voor onafhankelijk onderzoek naar MH17, het mogelijke gevolg van het conflict in Oekraïne. Oplossingen voor het conflict waar Nederland voor kan pleiten is een gezamenlijk Europees handels- en energiebeleid ten opzichte van Rusland. Rutte kan zich hard maken voor gezamenlijke economische sancties tegen Rusland. Maar Nederland kan ook het voortouw nemen in Europees energiebeleid, waarmee Rutte persoonlijk de navelstreng met Rusland door kan knippen: Europa minder afhankelijk maken van Russisch gas. Maar ook de potentiële macht van Europa als geheel kent beperkingen. Na eerdere sancties sloot Rusland al een energiedeal met China, waarmee Poetin anticipeert op Europese acties.

Nederland heeft grote handelsbelangen met Rusland en Poetin maakt daar behendig gebruik van

De ogen zijn daarom gericht op de Verenigde Staten, dat lange tijd de wereld in een relatief veilig evenwicht kon houden. Alleen al door Amerikaanse economische en militaire suprematie hielden querulanten op het wereldtoneel het vaak wel uit hun hoofd om gekke dingen uit te halen. Deze Pax Americana kwam na de oorlogen in Afghanistan en Irak definitief ten einde toen Obama besloot om niet in te grijpen in Syrië nadat de Syrische president naar verluidt gifgas inzette tegen burgers. Voor Obama was dit vooraf een rode lijn, maar hij gaf geen gevolg aan zijn dreigement. De Amerikaanse wereldpolitie van weleer heeft aan geloofwaardigheid verloren. Rutte sprak vandaag telefonisch met de Amerikaanse president. Obama gaf aan 'zij aan zij te staan met de Nederlanders' en zei verder te pleiten voor 'geloofwaardig internationaal onderzoek. En het is tijd voor vrede in Oekraïne.' Obama lijkt dus geleerd te hebben van de fouten van zijn voorganger en wil op zoek naar de feiten, voordat hij eventueel ten oorlog trekt. Rutte sprak in zijn functie als minister-president van een klein landje grote woorden. Het is maar zeer de vraag of de feiten over de daders boven water komen, laat staan dat deze berecht kunnen worden. Voor Rutte rest een bescheidener rol dan voor Obama. De huidige president van het nog steeds machtigste land ter wereld beschikt wel over een arsenaal  aan diplomatieke en militaire middelen, maar het is de vraag wat Obama kan uitrichten in het oosten van Oekraïne, waar zelfs Poetin zijn grip lijkt te verliezen. Obama speelt het daarom via Poetin, die de separatisten van wapens voorziet. Terwijl Obama de economische sancties tegen Rusland uitbreidt, blijft koopman Rutte stil over Nederlandse sancties.