Het begon met een raar verhaal: in TTIP, het vrijhandelsverdrag met de Verenigde Staten, moest een hoofdstuk komen over investeringsbescherming, inclusief het zogenaamde ISDS. Waar dat voor nodig zou zijn is nooit duidelijk geworden, en zelfs de voorstanders van het systeem kunnen maar moeilijk volhouden dat zo’n systeem - bedoeld als ‘verzekering’ om huiverige ondernemers over de streep te trekken om hun centen te investeren in verre landen met onbetrouwbare overheden en omkoopbare rechters - ook maar een cent aan extra transatlantische investeringen zou opleveren. Wat volgde was een fel debat vol verwarring, halve waarheden, hele leugens, en hypocrisie.

Nieuwe benadering

Het is allemaal weinig verheffend, maar het heeft al wel veel opgeleverd. We weten nu wat we onszelf niet willen aandoen. Geen ISDS dat afbreuk doet aan onze rechtsstaat en de democratische besluitvorming, zo heeft de Tweede Kamer met overgrote meerderheid besloten. Minister Ploumen wil toewerken naar ‘een nieuwe benadering’ van investeringsbescherming.  Geen arbiters benoemd door partijen, maar een heus internationaal hof met onafhankelijke rechters. Geen vage clausules waar arbiters of rechters van kunnen maken wat ze willen. Geen buitenlandse bedrijven die via brievenbusconstructies gebruik maken van Nederlandse verdragen. Geen beperking van de beleidsvrijheid. Het valt nog te bezien of de voorstellen van Ploumen alle bezwaren echt wegnemen en hoe haalbaar ze zijn, maar de intentie is mooi.  Nog mooier is dat het besef langzaam doordringt dat we deze ellende al jaren schandaligerwijs opdringen aan de ruwweg 94 ontwikkelingslanden waar Nederland een investeringsverdrag mee heeft.

'Ploumen weet donders goed dat ze onder Europese afspraken niet op eigen houtje Nederlandse investeringsverdragen mag aanpassen zonder toestemming van de Europese Commissie'

Maar daar weet Minister Ploumen wel wat op. Zodra we het eens zijn over een ‘nieuw, aangepast en fair mechanisme voor geschillenbeslechting’ met de Verenigde Staten, gaat ze dat nieuwe systeem persoonlijk inbrengen in alle andere 94 verdragen die Nederland heeft met individuele landen: TTIP als een laboratorium voor een nieuwe mondiale standaard voor ISDS. Nog even los van het feit dat de Minister een beetje stoer doet- ze weet donders goed dat ze onder Europese afspraken niet op eigen houtje Nederlandse investeringsverdragen mag aanpassen zonder toestemming van de Europese Commissie - is dat verhaal natuurlijk nog veel vreemder.

Stuitend idee

Ten eerste omdat zelfs een gloednieuw systeem geen enkele plausibele economische of rechtspolitieke reden oplevert om investeringsbescherming op te nemen in een verdrag met de Verenigde Staten. Ten tweede omdat het zonneklaar is dat de Verenigde Staten geen enkele behoefte of interesse hebben in een geheel nieuwe benadering van ISDS. Maar goed, laten we er voor de gelegenheid vanuit gaan dat het geen afleidingsmanoeuvre is om ISDS toch door te drukken in TTIP, en dat de Minister te goeder trouw is. Dan blijft het hele idee ronduit stuitend: de rijkste landen ter wereld die samen eens even een nieuw mondiaal modelverdrag gaan schrijven om de lus, die juist zij al jaren om de nek van ontwikkelingslanden draaien, een beetje te laten vieren.

'de rijkste landen ter wereld die samen een nieuw mondiaal modelverdrag gaan schrijven om de lus, die juist zij al jaren om de nek van ontwikkelingslanden draaien, een beetje te laten vieren'

Twintig jaar geleden werd er in de club van rijke landen - de OECD - onderhandeld over een multilateraal investeringsverdrag. Dat is niet goed afgelopen, voornamelijk vanwege onoverbrugbare verschillen tussen Noord en Zuid. Min of meer tegelijkertijd zijn rijke landen toen grootscheeps begonnen bilaterale verdragen af te sluiten: één op één onderhandelt het allemaal wat makkelijker. Sterker nog, één op één hoeft er helemaal niet onderhandeld te worden, je kan zo’n ontwikkelingsland gewoon een standaardverdragje onder de neus duwen. En zo komt het dat we nu een mondiale vermicellisoep hebben van zo’n 3.000 bilaterale verdragen, volgens regels en een systeem van geschillenbeslechting waar ontwikkelingslanden collectief nooit mee zouden hebben ingestemd en waarvan we nu zelf blijkbaar beseffen dat het ronduit onfatsoenlijk is.

Twee keer gepakt

Twintig jaar geleden mochten (sommige) ontwikkelingslanden nog (een beetje) meepraten. Nu wil de minister het gewoon samen met de VS regelen. Het plan is moreel verwerpelijk en praktisch volstrekt ongeloofwaardig. Om maar een voorbeeld te noemen: de VS en de EU zijn het er over eens dat het opkopen van staatsobligaties een te beschermen ‘investering’ is, en dat het herstructureren van overheidsschuld zonder instemming van alle crediteuren in principe moet worden gezien als een ‘onteigening.’ Zo wordt een land in betalingsproblemen twee keer gepakt: eerst door torenhoge rentes (vanwege het risico van uitblijven van betaling) en dan door het investeringsrecht (vanwege het uitblijven van betaling). Het is te gek voor woorden. En wat zouden mevrouw Kirchner en de rest van de G77 denken van zo’n ‘mondiale standaard’?

'Het plan is moreel verwerpelijk en praktisch volstrekt ongeloofwaardig'

Het Verdrag betreffende de Europese Unie schrijft voor dat het Europese buitenlands beleid gericht moet zijn op ‘consolidering en ondersteuning van de democratie, de rechtsstaat, de mensenrechten en de beginselen van het internationaal recht’, alsmede op ‘het bevorderen van een internationaal bestel dat gebaseerd is op intensievere multilaterale samenwerking, en van goed mondiaal bestuur.’ Het huidige systeem van bilaterale investeringsverdragen is hiermee fundamenteel onverenigbaar. Een één-tweetje met de Verenigde Staten om een ‘mondiale standaard’ voor te schrijven aan de rest van de wereld maakt dat alleen maar erger. Als het de minister ernst is, weet ze wat haar te doen staat: zich verzetten tegen het afgeronde investeringshoofdstuk in CETA, het verdrag met Canada waarvan niemand serieus kan beweren dat het ‘nieuw, aangepast, en fair’ is; zich verzetten tegen verdere onderhandelingen met de Verenigde Staten, en zich in Europees verband inzetten om de 1.228 bestaande bilaterale verdragen van Lidstaten te vervangen door een nieuwe mondiale standaard in onderhandeling en overeenstemming met ontwikkelingslanden. *** Bas Eickhout is europarlementariër GroenLinks Harm Schepel is hoogleraar Economisch Recht, Kent University