Nederland heeft het doorgaans goed voor met buitenlandse multinationals die zich in Nederland vestigen, al dan niet als lege huls. Zo ook met Prosus, een grote, van oorsprong Zuid-Afrikaanse investeringsmaatschappij die hier sinds enkele jaren kantoor houdt en aan de Amsterdamse tak van beurs Euronext is genoteerd.

Prosus is een afsplitsing van het Zuid-Afrikaanse mediabedrijf Naspers, dat in 2001 een aanzienlijk minderheidsbelang kocht in het toen nog kleine Chinese Tencent. Tencent ontwikkelde WeChat, een communicatie-app die tegenwoordig nagenoeg elke Chinees gebruikt. Tegenwoordig is Tencent het grootste internetbedrijf van China, en Naspers bezit via Prosus nog steeds 29 procent van de aandelen. De winst die dat oplevert, investeert Prosus in andere internetbedrijven, waaronder bezorgsupermarkt Flink, beleggingsapp Bux, veilingsite Autotrader, platform voor website-ontwikkelaars Stackoverflow en maaltijdbezorger Delivery Hero. 

In totaal staat bij Prosus voor meer dan 100 miljard euro aan bezit op de balans. De beursgang in 2019 was de grootste in Nederland ooit, Prosus is na Shell en Unilever het meest waardevolle in Amsterdam beursgenoteerde bedrijf.

‘Het is altijd goed als het bedrijfsleven het belang van een evenwichtig verdrag ook bij de Russische autoriteiten onder de aandacht brengt’

In januari 2021 nodigde Prosus zichzelf uit bij de toenmalige staatssecretaris van Belastingzaken, Hans Vijlbrief (D66), zo blijkt uit documenten die het ministerie van Financiën heeft vrijgegeven na een beroep op de Wet open overheid (Woo) door Follow the Money. De reden: de Russische president Vladimir Poetin had laten doorschemeren dat Rusland van het belastingverdrag met Nederland af wilde.

Poetin stoorde zich vooral aan Russische oligarchen die geld tegen minimale belastingen uit Rusland naar belastingparadijzen sluizen, verklaarde een anonieme Russische accountant vorig jaar tegenover Follow the Money. De president eiste daarom concessies van belastingparadijzen als Nederland, Cyprus, Luxemburg en Malta. 

En dat was hoogst vervelend voor Prosus, dat zich juist vanwege die voordelige belastingverdragen in Nederland had gevestigd. Prosus heeft bijna 26 procent van de aandelen in de Russische internet-moloch VK Group (voorheen Mail.ru), uitbater van het in Rusland populaire sociale medium VKontakte. Hun deel van de winst laat Prosus naar Nederland vloeien. Indien het belastingverdrag zou worden opgezegd, moest Prosus fors meer dividendbelasting afdragen in Rusland: 15 procent in plaats van 5 procent. Op rente en royalty’s zou het tarief van 0 naar 20 procent gaan. Reden voor Prosus om een gesprek op ‘politiek niveau’ aan te vragen.

Constructieve elementen

Prosus wilde ‘constructieve elementen’ aandragen die mogelijk konden ‘bijdragen aan bilaterale gesprekken in dit dossier’, had het aan het ministerie geschreven. De ambtenaren adviseerden de staatssecretaris de investeringsmaatschappij haar zegje te laten doen. ‘Naast het aanhoren van het relaas van Prosus en hen daarvoor bedanken kunt u een korte uiteenzetting geven van de stand van zaken die Prosus waarschijnlijk wel bekend zal zijn,’ adviseerde een ambtenaar de staatssecretaris.

Het ambtelijke voorstel riep de staatssecretaris op om Prosus te vragen te lobbyen in Rusland. ‘U kunt nog meegeven dat het altijd goed is als het bedrijfsleven het belang van een evenwichtig verdrag ook bij de Russische autoriteiten onder de aandacht brengt.’

‘Het is aannemelijk dat dit advies is gevolgd,’ laat de woordvoerder van het ministerie van Financiën desgevraagd weten. ‘In zijn algemeenheid geldt namelijk dat aan vertegenwoordigers van het bedrijfsleven is meegegeven dat het goed zou zijn om de negatieve gevolgen van het opzeggen van het belastingverdrag ook bij de Russische autoriteiten onder de aandacht te brengen.’

De investeringsmaatschappij heeft daar geen gehoor aan gegeven, laat zij Follow the Money weten. ‘Prosus is op geen enkel moment namens het Nederlandse ministerie van Financiën in Rusland actief geweest.’ Welke ‘constructieve elementen’ het bedrijf wilde aandragen, zegt het niet. ‘Prosus heeft om een gesprek met het Nederlandse ministerie van Financiën verzocht om [..] als in Rusland opererend bedrijf met een Nederlandse moedermaatschappij een context te schetsen.’

In een Kamerbrief naar aanleiding van de Russische opzegging van het belastingverdrag laat de staatssecretaris doorschemeren dat andere bedrijven wel gehoor hebben gegeven aan zijn verzoek om in Moskou te lobbyen. ‘Gedurende de onderhandelingen is door mij [..], de Nederlandse ambassade in Moskou, (vertegenwoordiging van) het Nederlandse bedrijfsleven en het Russisch bedrijfsleven op diverse niveaus meerdere keren aan de Russische Federatie kenbaar gemaakt dat de voorgestelde wijzigingen van het verdrag ter voorkoming van dubbele belasting schadelijk zijn voor zowel Nederland als de Russische Federatie.’

Na de Russische inval in Oekraïne heeft Prosus zijn belang in VK Group volledig afgeschreven. Dat stond toen voor ruim 700 miljoen euro in de boeken. Na protesten van Oekraïners heeft het fonds ook andere Russische belangen afgestoten, waaronder die in de online marktplaats Avito, die door Rusland zou zijn gebruikt om soldaten te rekruteren.

Onderhandelingsplan

De stand van zaken toen de vertegenwoordiger van Prosus in januari 2021 bij Vijlbrief op de koffie kwam: Nederland wilde niet aan de eisen van Rusland toegeven. Dat die zo streng zouden uitpakken voor Nederlandse bedrijven met belangen in Rusland, had de Nederlandse onderhandelaars verrast, zo valt uit de Woo-stukken op te maken. 

Ondanks Ruslands destabilisatie van Oost-Oekraïne en de annexatie van de Krim in maart 2014 begonnen Nederlandse en Russische ambtenaren op verzoek van Rusland in juni 2014 te onderhandelen over een nieuw belastingverdrag. Poetin was enkele jaren daarvoor gestart met een politiek van de-offshorizatsiya: hij wil meer belasting kunnen innen over de inkomsten die Russische oligarchen uit de bodemschatten genereren. 

In juli 2014 schoten Russische separatisten in Oost-Oekraïne lijnvlucht MH17 neer; dat was een spaak in het wiel, maar na enkele jaren werden de onderhandelingen weer hervat. Eind 2017 waren de nieuwe onderhandelingen in een eindfase, zo blijkt uit de vrijgegeven stukken. In de loop van 2018 waren de onderhandelingen over wijzigingen in het verdrag naar ieders tevredenheid afgerond.

Maar in 2020 gaat het alsnog mis. Nederland wenst terug te komen op de afspraken uit 2018. De reden daarvoor wordt uit de gelakte stukken niet duidelijk, maar volgens de Kamerbrief van de staatssecretaris is het allemaal Moskous schuld: ‘Ofschoon in januari 2020 ambtelijke overeenstemming werd bereikt over de gedeeltelijke herziening van het belastingverdrag, met daarin ook afspraken om belastingontwijking te voorkomen, benaderde de Russische Federatie Nederland in augustus 2020 om de op ambtelijk niveau uitonderhandelde aanpassingen van het belastingverdrag op een aantal onderdelen te herzien.’ 

Maar de vrijgegeven stukken laten ruimte voor een andere interpretatie. Ambtenaren wijzen er in een ‘onderhandelingsplan’ op dat ‘signalen’ uit het ‘bedrijfsleven’, waaronder die van lobby-organisatie VNO-NCW, zijn meegenomen in nieuwe onderhandelingsstrategieën met enkele landen, waaronder Rusland. Ook Nederland had dus nieuwe wensen.

De nieuwe strategie pakt desastreus uit. Poetin neemt de gelegenheid te baat om nieuwe, vergaande concessies van Nederland te eisen. ‘Rusland wil nu alsnog hogere bronbelastingtarieven overeenkomen (dividenden en renten [sic]) en dreigt het verdrag op te zeggen,’ schrijft een ambtenaar in een notitie uit januari 2020.

Rusland wil zijn eigen tarieven op dividend van 5 naar 15 procent verhogen. Dat is nadelig voor het Nederlandse mkb en Nederlandse multinationals die in Rusland actief zijn: die verhoogde belastingen op uitgaande geldstromen zijn niet zomaar in Nederland te verrekenen, zodat ze veel duurder uit zijn.

‘Rusland heeft dit aan alle bekende “houdster- en financieringslanden” voorgelegd,’ vertelt een Nederlandse fiscalist die veel met Rusland te maken had en anoniem wil blijven. ‘Rusland wilde in de breedte een hoog bronbelastingpercentage afdwingen. Nederland weigerde daarmee akkoord te gaan vanwege de investeringen in Rusland door “reëel” Nederlands bedrijfsleven, denk aan Shell, Prosus, de kasbouw, en bagger-, bouw- en offshorebedrijven. Het Nederlandse bedrijfsleven zou te veel benadeeld worden bij een brede, hoge bronbelasting.’

‘Beter geen verdrag dan een slecht verdrag. Spijtig voor de Nederlandse bedrijven die daar de dupe van zijn, maar is niet anders’

‘In tegenvoorstellen wilde Rusland wel een uitzondering maken voor Nederlandse beursgenoteerde bedrijven,’ vervolgt de fiscalist. ‘Daarvoor zou een lager bronbelastingpercentage gelden. Maar die uitzondering was heel beperkt en hielp het Nederlands mkb en familiebedrijven niet.’

‘Nederland is daarmee niet akkoord gegaan, omdat het onze onderhandelingspositie met andere landen zou ondergraven,’ stelt Leo Neve, belastingadviseur, voormalig belastinginspecteur en voorheen mede-eigenaar van een trustkantoor. ‘Beter geen verdrag dan een slecht verdrag. Dat is spijtig voor de Nederlandse bedrijven die daar de dupe van zijn, zoals baggerbedrijf Van Oord, maar is niet anders.’

Ook de redactie van fiscalistenvakblad Vakstudie Nieuws stelde dat in dit geval geen verdrag beter is dan akkoord gaan met Russische eisen, zoals Luxemburg en Cyprus wel hebben gedaan.

Onroerende zaken

Daarnaast ontstaat er een dispuut over het belasten van vennootschappen waarin onroerende zaken (zoals gebouwen, mijnen, boorplatformen) zijn ondergebracht. Rusland wil de waardestijging van zulke onroerende zaken kunnen belasten, Nederland wil dat absoluut niet hebben. Voor Rusland wil Nederland geen uitzondering maken: dan zouden andere verdragspartners wellicht hetzelfde eisen.

Die andere verdragspartners zouden dan overigens een punt hebben, want de wensen van Rusland zijn in lijn met internationale afspraken, terwijl Nederland daar tegenin handelt. De OESO, het overlegorgaan van de 38 rijkste landen ter wereld, heeft richtlijnen opgesteld ter bestrijding van belastingontwijking. Nederland hanteert echter als beleidslijn dat het wat betreft onroerende zaken ondergebracht in vennootschappen afwijkt van de OESO-richtlijnen. Dat terwijl Nederland zich erop laat voorstaan wereldwijd ‘voorop’ te lopen in de bestrijding van belastingontwijking en de implementatie van OESO-standaarden.

Waarom Nederland hier zo stug over doet, wordt niet duidelijk uit de vrijgegeven stukken, waarin zeer veel is weggelakt. (Ook is nog maar een klein deel van alle beschikbare documenten over dit onderwerp vrijgegeven.) De anonieme fiscalist heeft wel een idee. ‘Een ruime bronstaatheffing is niet in het belang van Nederland. Gegeven de kleine interne markt en omwille van de risicospreiding moeten onze pensioenfondsen uitwijken naar buitenlandse vastgoedmarkten. Een ruime bronstaatheffing zou in het nadeel zijn van Nederlandse pensioenfondsen en pensioengerechtigden.’

Maar deze constructie is niet alleen profijtelijk voor pensioenfondsen; ook rijke individuen kunnen die voor scherpe belastingplanning gebruiken. Maar dat had Rusland zelf kunnen oplossen, stelt de anonieme fiscalist, door zelf elders in de keten te heffen. De vrijgegeven stukken laten niet zien of Nederland dit heeft voorgesteld.

Volgens de woordvoerder van Financiën is de onroerende zaakbelasting niet de oorzaak van de opzegging van het belastingverdrag. ‘In maart 2020 is met Rusland ambtelijke overeenstemming bereikt over een verdragswijziging, waarbij de regeling voor “onroerendezaaklichamen” naar tevredenheid van Rusland was aangepast. Rusland kwam in augustus 2020 echter met een nieuwe wens. Dat betrof de heffing van een bronbelasting op dividend en interest van 15 procent. Deze bronbelasting wilde Rusland ook kunnen heffen in gevallen waar geen sprake is van verdragsmisbruik. Hiermee wordt onvoldoende rekening gehouden met de belangen van het reële Nederlandse bedrijfsleven.’

Daarnaast is volgens de woordvoerder deze OESO-regel over onroerendezaaklichamen ‘geen bindend voorschrift’. ‘Nederland heeft ervoor gekozen deze bepaling van het OESO-modelverdrag niet zonder meer te volgen. De bepaling is niet specifiek gericht op misbruiksituaties en kan leiden tot economische dubbele belasting.’

Baggerbedrijf Van Oord

Dat Nederland de Russische eisen niet slikt, leidt tot verontwaardiging bij Van Oord, een Rotterdams maritiem bouw- en baggerbedrijf. Van Oord schrijft een brief aan de staatssecretaris, waarin het bedrijf Vijlbrief oproept net als Cyprus en Luxemburg de Russische eisen te accepteren. Van Oord moet nu in Rusland namelijk veel meer belasting betalen over huurpenningen die het daar ontvangt, en kan dat in Nederland niet verrekenen.

Vijlbrief is onverbiddelijk, Nederland zal nooit akkoord gaan met de eisen van Rusland, schrijft een ambtenaar namens de staatssecretaris terug. ‘Primaire reden hiervoor is dat het overgrote deel van het Nederlandse bedrijfsleven wordt benadeeld als Nederland akkoord gaat met het Russische voorstel. Daarnaast zou instemmen met het Russische voorstel een precedentwerking kunnen hebben naar andere verdragspartners.’

Het netwerk van belastingverdragen is Nederland veel waard

En wanneer andere verdragspartners ook allerhande eisen gaan stellen, zou dat een veel grotere ramp zijn. Het netwerk van belastingverdragen is immers een van de belangrijkste pijlers onder belastingparadijs Nederland, zo niet de allerbelangrijkste. Met meer dan honderd landen heeft Nederland afspraken hoe dochterbedrijven en investeringen over en weer worden belast, vaak tegen gunstiger tarieven dan landen normaal rekenen. 

Juist dat verdragennetwerk maakt het voor buitenlandse bedrijven aantrekkelijk om in Nederland een brievenbus-bv te vestigen: dan kunnen ze van dat netwerk gebruik maken. 

Wanneer een Zuid-Koreaans bedrijf bijvoorbeeld wil investeren in Rusland en er tussen beide landen geen belastingverdrag is, moet de Russische dochter van het Zuid-Koreaanse bedrijf bij het uitkeren van dividend of rente daarover 15 procent belasting betalen. Maar Den Haag had de afspraak dat Rusland slechts 5 procent belasting heft op dividend of rente die in daar gevestigde dochterbedrijven uitkeren aan in Nederland gevestigde bedrijven. 

Zodra de Zuid-Koreanen hun investering via een brievenbus-bv in Nederland laten lopen, betalen ze zodoende geen 15, maar slechts 5 procent belasting in Rusland: een flinke besparing. En Nederland zelf heft standaard geen belasting op dividenden of rentes die naar gelieerde vennootschappen in andere landen stromen, met uitzondering van enkele belastingparadijzen. Het geld kan dus onbelast van Nederland naar Zuid-Korea stromen.

Dat andere landen door deze belastingparadijzerij worden benadeeld, neemt Nederland voor lief

Er is de Nederlandse overheid veel aan gelegen dit verdragennetwerk in stand te houden. De theorie van beleidsmakers, ambtenaren, Zuidas-kantoren en lobbygroepen als VNO-NCW en AmCham is dat brievenbus-bv’s bijdragen aan het ‘vestigingsklimaat’. Brievenbus-bv’s kunnen ervoor zorgen dat buitenlandse bedrijven ook echte bedrijvigheid in Nederland gaan ontplooien, zo hoopt men. Dat andere landen, met name ontwikkelingslanden, worden benadeeld door deze belastingparadijzerij, neemt Nederland voor lief.

Vanwege dit soort fiscale regels groeide Nederland begin deze eeuw uit tot de favoriete plek van Russische oligarchen om geld in Rusland te herinvesteren. Dat geld hadden ze doorgaans verdiend met de handel in Russische grondstoffen en offshore gestald.

Dat dergelijke investeringsstromen geregeld gepaard gaan met enorme corruptie en in Nederland amper werkgelegenheid opleveren, behalve voor toch al goed verdienende partners van Zuidas-kantoren, kon Nederlandse beleidsmakers nooit veel schelen.