Update 2 augustus, 20:00: Reactie Nederlandse Vereniging van Journalisten toegevoegd [zie tweede kader]

Afgelopen 18 juli viel een brief van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) op de deurmat van Roger Vleugels, Wob-expert, juridisch adviseur en onze vertegenwoordiger in dit Wob-proces. ‘Toelichting verzoek’, luidde het onderwerp. Of we ‘door verstrekking van een onderzoeksopzet’ kunnen ‘verduidelijken waarop ons onderzoek concreet betrekking heeft’, lazen we in de brief. In het kort: EZK vraagt onderzoeksplatform PAJ uitgebreider toelichting te geven over de aard van ons onderzoek als voorwaarde voor behandeling van ons Wob-verzoek, een belangrijk onderdeel van het dossier Shell Papers op FTM.nl.

EZK wil dus weten met welk doel we overheidsdocumenten over Shell opvragen. Is dat normaal? Mag dat zomaar? Nee, laat Vleugels weten. ‘Ik zie het in wel meer Wob-zaken gebeuren, maar het is absoluut verboden.’

De Wet openbaarheid van bestuur (Wob) bepaalt dat een bestuursorgaan de indiener mag vragen zijn verzoek te verduidelijken en concretiseren als het te algemeen en te vaag geformuleerd is. Het achterliggende motief, het zogeheten ‘belang’ van de verzoeker, hoeft de verzoeker volgens de wet niet kenbaar te maken. Die bepaling heeft een reden: de overheid moet documenten wel of niet openbaren op basis van juridische gronden, niet op basis van de motieven van de verzoeker.

Vleugels is niet de enige die het verzoek van EZK onrechtmatig vindt. We legden de brief voor aan de Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ). Zij lieten in een reactie weten het verzoek ‘ongepast’ en ‘onwettelijk’ te vinden. Bovendien zou het een ‘ongewenst precedent in de Wob-praktijk’ scheppen als we ermee akkoord gaan, stelt de VVOJ: ‘Indien de wens van het ministerie wordt ingewilligd, kan elk bestuursorgaan voortaan vereisen dat de Wob-verzoeker eerst maar eens vertelt waarom hij/zij documenten wil hebben. Dat is immers bij de Shell/EZK-zaak ook gebeurd!’

‘Wob-verzoek is niet het primaire doel’

Even opmerkelijk zijn de redenen die het ministerie aandraagt voor zijn verzoek. Het feit dat PAJ op Follow the Money publiceert over het verloop van de Wob-procedures rond de Shell Papers beschouwt EZK als een signaal dat dit mogelijk het échte doel is van de Wob-verzoeken, en het doen van onderzoek naar Shell niet het primaire doel is. Ook in de omvang van het Wob-verzoek ziet EZK bewijs voor die stelling. EZK stelt ‘dat het verzoek (grotendeels) ook doelen dient waarvoor de Wob niet is bedoeld, dan wel de omvang van uw verzoek niet in een redelijke verhouding staat tot de daarmee te dienen doelen.’

‘Daarom’ vraagt EZK een nadere toelichting op onze onderzoeksopzet. Daarmee lijkt het ministerie niet alleen naar ons ‘belang’ te vragen, maar verzoekt het ons ook schriftelijk bewijsmateriaal hiervoor te leveren.

De brief van EZK bevatte nog meer punten, argumenten en veronderstellingen die ons niet zo verrasten: veel droeg het ministerie al maanden geleden aan bij onze eerste ontmoeting in Den Haag. Op deze vragen gaven we toen mondeling al antwoord. Eerder stelde het ministerie voor om het Shell Papers Wob-verzoek met negentig procent in te perken. Na bezwaar van onze kant, stelt het ministerie ditmaal weer andere voorwaarden aan openbaarmaking.

Geen machtiging nodig

Nog steeds speelt ook het vraagstuk rondom de vertegenwoordiging. EZK stelt namens dertien ‘betrokken bestuursorganen’ te spreken, maar levert geen volwaardige machtigingen. Dat klopt, erkent EZK in de brief, maar die zijn ‘in dit stadium’ overbodig: want er vindt ‘in deze fase geen besluitvorming plaats’. Dat is opmerkelijk, want de vraag ons Wob-onderzoek in te perken en de vraag om onderzoeksopzet te overhandigen, zijn grote besluiten met directe juridische consequenties. Het bestuursrecht vereist dat een vertegenwoordiger in deze gevallen een machtiging of een mandaat paraat heeft. Het is voor de tegenpartij namelijk wel zo fijn om te weten met wie hij zaken doet.

En nu? EZK ontvangt vandaag, 31 juli, onze reactie. Vleugels wijst in zijn brief namens ons op onrechtmatigheden en onzorgvuldigheden in de werkwijze van EZK. Ook legt hij uit waarom zijn brief alleen is gericht aan EZK en niet aan de dertien andere bestuursorganen die het ministerie zegt te vertegenwoordigen in dit Wob-proces, vanwege het ontbreken van machtigingen. 

Platform Authentieke Journalistiek (PAJ) wijst in een eigen reactie op zorgen van journalistieke aard. Ook besloten we, nadrukkelijk ‘onder protest’, het verzoek om uitgebreidere toelichting op onze onderzoeksdoelen gedeeltelijk in te willigen. Dat doen we door te verwijzen naar eerdere artikelen op Follow the Money, waarin we uitleggen welk journalistiek doel dit Wob-verzoek dient. Verder gaan we niet, want we willen geen verkeerd precedent scheppen. Wel lichten we nog toe waarom er geen sprake is van misbruik van de Wob en het kristalhelder is dat het doen van onderzoek het primaire doel is van de Wob-verzoeken.

Schriftelijke botsing in slow motion

Dat juist EZK de regie op zich neemt en nu inzicht vraagt in onze onderzoeksdoelen roept ook vraagtekens op, schrijven we. ‘U verzoekt om inzage in een onderzoek dat zich toespitst op de samenwerking tussen de overheid en Shell, terwijl EZK een centrale rol heeft gespeeld in politiek gevoelige dossiers rondom het olieconcern. Denk aan Shell’s winstbelasting, het afschaffen van de dividendbelasting en het dossier over gaswinning.’

Ondanks de slow motion schriftelijke botsing tussen PAJ en EZK de afgelopen maanden, waarbij we in het ergste geval tegenover elkaar in de juridische berm belanden, zien we een route waarbij we samen door een deur kunnen. ‘Wob-ambtenaren van de gemeente en provincie Groningen en de gemeente Assen zijn op basis van ons oorspronkelijke Wob-verzoek voortvarend aan het werk geslagen met de behandeling van de Wob-verzoeken’, meldt onze brief. Het is een dynamiek waarbij we in direct overleg en geïnformeerd bespreken welke documenten we uiteindelijk wel en niet opvragen, op basis van inventarislijsten van aanwezige documenten die de bestuursorganen opstelden. Die medewerking is natuurlijk mooi, al schrijft de Wet openbaarheid bestuur  zo’n hulpvaardige houding simpelweg voor. We vragen EZK dan ook: ‘Als de noordelijke bestuursorganen dit kunnen, wat weerhoudt uw ministerie?’

Mocht het spaak lopen met EZK, dan kunnen we de zaak bij de rechter neerleggen, die zich dan zal buigen over de gang van zaken tot nu toe. ‘Een weg die mijn cliënt liever Plan B wil laten blijven’, zo eindigt de brief van onze Wob-expert Vleugels aan EZK. We verwachten van EZK wel dat er voor 2 september een voortvarend en constructief gesprek met PAJ is gestart en dat het ministerie voor 30 september beslist. Niet omdat PAJ dat gepast vindt, maar omdat de Wob dat bepaalt.

Het ministerie eindigt zijn brief: ‘Van onze kant bestaat wellicht ook behoefte aan een tweede gesprek naar aanleiding van uw reactie of deze brief.’

Volgende aflevering: het tweede gesprek.

Hieronder het schrijven van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat:

De reactie van Roger Vleugels op de brief van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat:

Hieronder de brief van Platform Authentieke Journalistiek aan het ministerie van Economische Zaken en Klimaat: