Eind vorige week ontvingen de raden van bestuur van de ruim zeventig Nederlandse ziekenhuizen een mail van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) met het nieuws dat ze niet voor de extra beademingsapparatuur hoeven te betalen. Belangrijker nog is de mededeling dat de reeds geleverde en nog te leveren machines van A-merken zullen zijn. De ziekenhuizen kunnen een voorkeur voor een beademingsmachine aangeven. Hoewel het ministerie de kosten op zich neemt, moeten de ziekenhuizen zelf met de leveranciers onderhoudscontracten afsluiten.

In april meldde FTM nog dat deskundigen verbijsterd waren over de aankooppolitiek van het ministerie van VWS. Die deed nog het meest denken aan paniekvoetbal. In eerste instanties werden vaste leveranciers van beademingsapparatuur voor de intensive care (IC) over het hoofd gezien: VWS bestelde beademingsmachines bij producenten die tot dan toe geen enkel apparaat op een Nederlandse IC hadden staan, of die zelfs nog nooit een beademingsmachine hadden gemaakt. Dit tot schrik van intensivisten en verplegend personeel dat voor de beademing van zware Covid-19 patiënten op de IC de allerbeste apparatuur nodig heeft: machines waar aan elk onderdeel jarenlang is gewerkt en die zijn gebaseerd op tientallen jaren ervaring en klinisch onderzoek.

De beademingsmachines die VWS onder de ziekenhuizen gaat verdelen, zijn vanaf half maart besteld om de golf coronapatiënten die de IC’s dreigde te overspoelen op te vangen. Op 25 maart waarschuwde voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Intensivisten (NVIC) Diederik Gommers in de Tweede Kamer dat een tekort aan IC-bedden dreigde. Op dat moment lagen er al zeshonderd corona-patiënten op de IC. Daarnaast bezetten ‘gewone’ patiënten vijfhonderd IC-bedden. Alles bij elkaar tellen de Nederlandse IC’s 1150 bedden; de grens was dus al bijna bereikt. Er dreigde tekorten aan personeel, hulpmiddelen en de juiste beademingsapparatuur.

Op 29 maart zei Jacco Wallinga, hoofd modelleur van het RIVM, dat volgens het ‘meest waarschijnlijke’ scenario midden april 2.500 mensen op de IC zullen liggen. Een dag later meldde Gommers voor een NOS-camera dat binnen een week 2.400 IC-bedden beschikbaar moesten zijn.

Hoewel dit rampscenario uiteindelijk geen realiteit werd, moesten ambtenaren op VWS naarstig op zoek naar producenten die op korte termijn beademingsmachines konden leveren. Daarbij ging het ministerie ook in zee met leveranciers van machines die op de IC’s onbekend zijn. Nederlandse IC’s werken met de merken Hamilton Medical (zwitserland), Dräger (Duitsland) en Getinge (Maquet-Zweden). De laatste tijd krijgen ook Löwenstein (Duitsland), Mindray (China) en GE Healthcare (VS) voet aan de grond. Bijna al deze bedrijven hebben een vestiging in Nederland.

Uit eerder onderzoek van FTM bleek dat VWS in maart paniekvoetbal speelde. Terwijl topmerken als Hamilton en GE Healthcare zichzelf moesten melden, bestelde het departement vijfhonderd exemplaren van de AIRone, een compleet nieuw apparaat dat in enkele weken was bedacht door studenten van de TU Delft. Ook werd een grote bestelling gedaan bij het Limburgse bedrijf Stogger, dat met hulp van deskundigen van de Radboud Universiteit eveneens een totaal nieuwe machine had gebouwd. En dan was er nog een bestelling van vijfhonderd exemplaren bij het Enschedese bedrijf Demcon, onbekend bij artsen en gespecialiseerde verpleegkundigen die op IC’s met beademingsapparatuur werken, en een ‘substantiële’ order aan het adres van Ventinova Medical. Dit bedrijf was op dat moment met de al vóór de coronacrisis ontwikkelde Evone actief in Nederlandse operatiekamers, maar niet op de IC’s.

Ziekenhuizen bleken niets met de Trilogy Evo's van Philips te kunnen

Door maatregelen als de ‘intelligente lockdown’ is de door Wallinga voorspelde piek van 2.500 mensen op de IC er nooit gekomen. Het virus is echter bij lange na niet verdwenen; inmiddels bereiden ziekenhuizen zich voor op een tweede golf. Om die op te vangen, moet de IC-capaciteit op korte termijn al met tweehonderd bedden worden uitgebreid tot 1.350. Dat houdt in dat er honderden beademingsapparaten moeten bijkomen, liefst uit de A-klasse.

Maar komen die ook? En hoe staat het met de tot nu toe gedane bestellingen?

Beademingsapparatuur wel geleverd, maar niet gebruikt

We beginnen bij Philips. Op zondagavond 29 maart presenteerde Philips-topman Frans van Houten zich als de redder des vaderlands. Zijn bedrijf kon op korte termijn duizend beademingsmachines leveren, van de types V60 en Trilogy Evo. Tot op heden zijn echter hoogstens honderd Philips-machines geleverd. Het exacte aantal is niet bekend, omdat noch Philips noch VWS vragen van FTM beantwoorden.

Kort na de levering van tientallen Trilogy Evo’s bleken ziekenhuizen bovendien niets met dit in de VS ontwikkelde en gebouwde apparaat te kunnen: het sloot niet aan op de Europese systemen. Tussenstukken die dit mogelijk moesten maken, arriveerden of te laat of helemaal niet. Dat gold ook voor accessoires. Voor zover FTM bekend zijn de Philips-machines niet tot nauwelijks ingezet.

Dan de AIRone, het door studenten van de TU Delft in een mum van tijd ontwikkelde apparaat. Vijfhonderd exemplaren bestelde VWS. Kosten 8.000 euro per stuk. Zijn die ook geleverd? ‘Nee, in overleg met VWS is dat aantal afgeschaald naar tachtig’, laat de universiteit weten. Er is geen enkel ziekenhuis dat de AIRone gebruikt.

Ventinova Medical ontving naar eigen zeggen een ‘substantiële order’ voor levering van de Evone. Hans Spierings, international sales director van Ventinova Medical, zegt dat het ministerie van VWS de Evones gezien heeft en vervolgens een bestelling plaatste. In mei zijn er zeventig machines geleverd; op dit moment worden artsen, verpleegkundigen en ventilator practitioners getraind in het gebruik van het apparaat. 

Volgens Spierings zijn de Evones in Duitsland, Oostenrijk en Spanje gebruikt voor de beademing van Covid 19-patiënten op de IC. Ook zijn inmiddels de eerste exemplaren geplaatst op een Nederlandse IC.

‘Na twee weken kregen we een telefoontje van minister Hugo de Jonge. Hij was op zoek naar beademingsapparatuur’

De Ventinova Evone heeft een gepatenteerd FCV-systeem, dat zorgt voor een gecontroleerde in- en uitademing. Hierdoor lopen de longen van iemand die aan de beademing ligt minder schade op. In de praktijk zijn de resultaten gunstig: academische klinieken in Duitsland, Oostenrijk en Spanje zijn volgens Spierings nu bezig met verdere testen voor academische studies. Ventinova Medical heeft tientallen Evones op voorraad en kan de productie zonodig opschalen.

Het Limburgse Stogger Medical leverde tien apparaten (FRD’s) aan VWS. Kosten: ongeveer 2.000 euro per stuk.

Pieter Peters, directeur van Stogger, omschrijft de FDR als een ‘beademings-assistent’:  ‘Coronapatiënten die gemiddeld tussen de 20 en 23 dagen op een IC liggen, zouden vanwege de beperkte functionaliteit van ons apparaat enkel de eerste drie tot vijf dagen met onze machine kunnen worden behandeld. Daarna moeten ze overstappen op een geavanceerdere machine.’

Pieters legt uit dat Stogger in de kern geen medisch bedrijf is, maar een machinebouwer. ‘Toen corona in Nederland kwam, onderzochten we eerst of we geen mondkapjes konden produceren, maar daar waren we totaal niet op ingericht. Wel hadden hadden we alle capaciteit in huis om een eenvoudig beademingsapparaat te ontwikkelen. Om te zorgen dat onze machine deed wat hij moest doen en om te voldoen aan alle medische standaarden hebben we intensief samengewerkt met onder andere het Radboudumc en de NTS Group uit Eindhoven.’ Volgens Pieters is de machine getest door de TU Twente. 

Uit een brief aan de Tweede Kamer van 31 maart blijkt dat de regering het Enschedese bedrijf Demcon opdracht heeft gegeven voor de levering van vijfhonderd Demcairs, zoals de beademingsmachine van het bedrijf heten. Of Demcon machines heeft geleverd en hoeveel, wil het niet zeggen. ‘Helaas, kan ik geen informatie geven over onze opdrachtgevers’, meldt een woordvoerder. Volgens NRC Handelsblad zijn de vijfhonderd Demcon-machines geleverd, maar liggen ze opgeslagen in een magazijn in Oss.

Telefoontjes van VWS

Het Duitse Löwenstein Medical, dat een vestiging in Barneveld heeft, leverde inmiddels 1215 machines aan VWS. Duizend apparaten zijn geschikt voor andere afdelingen dan de IC of voor mensen die thuis moeten worden beademd. De overige 215 zijn volgens een woordvoerder voor behandeling op de IC.

Raymond Koren, bestuurder van GE Healthcare, zegt dat hij zelf medio maart contact heeft gezocht met branche-organisatie FME om te kijken of die een ingang heeft bij VWS. ‘Wij vonden het vreemd dat wij als bouwer van beademingsapparatuur nog niet waren gebeld, terwijl al in veel Europese landen paniek heerste. Na twee weken kregen we een telefoontje van minister Hugo de Jonge. Hij was op zoek naar beademingsapparatuur. Of we iets konden leveren?’

GE Healthcare, met vestigingen in Eindhoven en Hoevelaken, produceert de R860, een IC-ventilator die ongeveer 20.000 euro kost. Maar de multinational kreeg zoveel aanvragen dat Koren het Nederlandse ministerie ‘nee’ moest verkopen. Koren: ‘We hebben wel tussen 400 en 600 anesthesie-apparaten die op OK’s stonden, gebruikt als noodopstelling voor Covid 19-patiënten. Dat is met name in ziekenhuizen in Brabant en Limburg gebruikt. Daarnaast hebben we honderd anesthesie-apparaten van het type Carstation 650 uit China laten overkomen met een speciale luchtbrug die was geregeld door KLM en VWS.’

Tot slot Mindray. De Chinese fabrikant heeft al tien jaar een vestiging in Hoevelaken. In 2019 is Mindray begonnen met machines voor de IC-ventilatie. Directeur Peter Lafeber vertelt dat hij in maart een telefoontje kreeg van VWS: of ze ‘duizenden’ machines konden leveren. Dat moest voor 1 juni gebeuren. ‘Dat was zo snel, dat was voor ons onhaalbaar. Die bestelling is dan ook niet doorgegaan.’ Mindray heeft uiteindelijk wel IC-machines geleverd aan vier Nederlandse ziekenhuizen die de apparaten buiten VWS om hebben aangeschaft.

Bronnen melden FTM dat Hamilton Medical in etappes 175 beademingsapparaten gaat leveren. Het duurste topmodel is vanwege de wereldwijde vraag niet voorradig, maar de machines die Hamilton levert zijn IC-ventilatoren. De Zwitsers zijn in Nederland marktleider. Ze leveren aan 42 van de 79 Nederlandse ziekenhuizen. Ook Getinge gaat een onbekend aantal leveren. Over bestellingen van Dräger is niets bekend. Getinge en Dräger doen geen mededelingen over bestellingen.

In de recente mail aan de raden van bestuur van ziekenhuizen belooft VWS beademingsmachines uit de A-klasse. De traditionele A-merken die al heel lang op Nederlandse IC’s worden gebruikt zijn Hamilton, Getinge en Dräger. De laatste tijd hebben enkele ziekenhuizen voor de IC-beademing machines van Löwenstein, GE Healthcare en Mindray gekocht. 

Nederlandse ziekenhuizen worden overspoeld met gratis beademingsmachines van wisselende kwaliteit

Getinge en Hamilton leveren samen rond de tweehonderd IC-machines. Dat is precies genoeg voor de opschaling van het aantal IC-bedden met tweehonderd. Bovendien levert Löwenstein 215 machines. Als de zeventig nieuwe Evones ook op de IC’s gaan worden ingezet, kom je tot bijna 500 beademingsmachines. Dat lijkt ruim voldoende. Of het benodigde personeel ook voorhanden is, is weer een andere vraag.

Slecht voor de markt

Zodoende worden Nederlandse ziekenhuizen overspoeld met gratis beademingsmachines van wisselende kwaliteit. Fabrikanten van topmerken zijn niet gelukkig met de gang van zaken. Een bron die anoniem wil blijven: ‘Lang niet alle machines zijn van topkwaliteit. Wat als straks intensivisten bij hun raden van bestuur aankloppen met de eis dat ze toch de allerbeste IC-machines willen hebben? Dan zal het bestuur zeggen: maar de kelder staat vol met niet-gebruikte spullen. Kies daar maar uit!’

Peter Lafeber van Mindray windt er geen doekjes om: ‘De actie van VWS om alles weg te geven is slecht voor de markt, de kwaliteit en een gezonde concurrentie.’

Het Eindhovens Dagblad meldde in mei dat de overheid in totaal honderd miljoen euro heeft uitgegeven aan beademingsapparaten, inclusief onderdelen en transport. Dat bedrag is hoogstwaarschijnlijk gebaseerd op de omvang van de bestellingen. Zoals hierboven beschreven is inmiddels duidelijk dat veel fabrikanten de door VWS gewenste aantallen niet voor 1 juni hebben kunnen leveren, waardoor veel bestellingen (deels) geannuleerd zijn. Dit moet een flinke besparing op de gereserveerde 100 miljoen hebben opgeleverd. 

Wat de gift de Nederlandse schatkist kost, valt moeilijk te zeggen. De prijzen van de geleverde machines verschillen immers enorm. Topmodellen kosten rond de 40.000 euro per stuk, maar de FRD van Stogger Medical kost maar zo'n 2.000 euro. Op basis van alle geleverde apparaten komt FTM uit op een minimumbedrag van acht miljoen euro.

Inmiddels is duidelijk dat bij een nieuwe golf beademingsmachines een minder belangrijke rol zullen spelen. Door voortschrijdend medisch inzicht is de behandeling aangepast. Zo zei Diederik Gommers op 25 juli in NRC Handelsblad: ‘Voor sommige patiënten is beademing de heilige graal, maar er is ook een aantal patiënten, blijkt achteraf, van wie je je kan afvragen of ze überhaupt aan de beademing hadden gemoeten. We zouden nu proberen die beademing uit te stellen, kijken hoe het nu gaat en pas op het laatste moment intuberen.’ Hoewel het aantal besmettingen fors toeneemt, ligt het aantal nieuwe IC-patiënten al weken onder de tien per dag. Op 8 september telden de Nederlandse IC’s 45 Covid 19-patiënten. Op 7 april waren dat er ruim 1300.

Afgelopen donderdag stuurde FTM het ministerie van VWS een lijst met vragen. Tot op heden heeft het departement die niet beantwoord.