Na het verlies bij de gemeenteraadsverkiezingen twijfelt niemand er meer aan dat bij de verkiezingen op 22 mei voor het Europese Parlement de Partij van de Arbeid zal worden weggevaagd. De belangrijke vraag is of deze teloorgang van de sociaal-democraten een gevolg is van typisch Nederlandse omstandigheden of dat er sprake is van een bredere ontwikkeling in onze Westerse wereld. De Amerikaanse filosoof en politicoloog Francis Fukuyama stelt in zijn essay The future of history in het maandblad Foreign Affairs de vraag: waarom in de politiek de rechtervleugel overal aan kracht windt terwijl de linker – sociaaldemocratische – vleugel terrein verliest. Zo wint in de VS de rechts nationalistische Tea Party aan kracht, evenals het Front National in Frankrijk. Ondanks al het ‘gedoe’ wedijvert de PVV in Nederland om de eerste plaats in de opiniepeilingen. Een centraal argument in de analyse van Fukuyama is dat de sociaal-democraten leiden aan een Lack of Credibility. De verzorgingsstaat is gerealiseerd in onze Westerse samenleving en een verdere uitbreiding ervan is niet te financieren, met name door de toenemende vergrijzing van deze samenleving. Het vinden van eigentijdse beginselen met een daarbij horend verbindend leiderschap is de grote uitdaging waarvoor de sociaal-democraten nu staan. De crises van de afgelopen jaren en de daardoor toegenomen ongelijkheid in de samenleving moeten de basis vormen voor nieuw elan.

Verbindend leiderschap

Sinds de jaren zeventig probeert de PvdA de traditionele arbeidersaanhang en een deel van de vooruitstrevende links-georiënteerdheden - iets jongere - kiezers te verenigen. Soms lukt dat, maar vaak niet. De al decennia herkenbare tweedeling in de achterban wordt momenteel treffend geïllustreerd door de tegenstelling tussen - arbeideristische - voorzitter Hans Spekman en de - intellectueel elitaristische - fractieleider Diederik Samsom. Deze voor de achterban verwarrende tegenstelling gold trouwens ook een paar jaar geleden voor Spekman en het voormalig corpslid Cohen. Ook het narcistische leiderschap van coryfee Ronald Plasterk is verre van verbindend. Verbindend leiderschap is nooit de sterkste kant van de partij geweest. Na Joop den Uyl kwam Wim Kok enigszins in de buurt. Maar sprak Wouter Bos of Job Cohen de mensen in de Rotterdamse haven aan? Nee en het zelfde geldt voor Diederik Samsom. De gevolgen van dit leiderschapsvacuüm worden steeds zichtbaarder en zijn nu zo manifest dat het voortbestaan van de PvdA als grote middenpartij bedreigd wordt. De traditionele behoudende achterban gaat in de richting van SP en PVV en het meer vooruitstrevende deel zoekt zijn heil bij D66. De PvdA als sociaaldemocratische partij verdampt, waarmee het sociaaldemocratische gedachtengoed schade wordt toegebracht.

De PvdA als sociaaldemocratische partij verdampt, waarmee het sociaaldemocratische gedachtengoed schade wordt toegebracht

Na de opleving van 2012 lijkt zich nu een versnelling te voltrekken in de electorale neergang van de PvdA. De coalitie met de VVD is de doodsteek. Een groot deel van de traditionele achterban ziet dat de sociaaldemocratische beginselen over boord worden gegooid. In de taal van deze kiezers: ‘De bankiers vangen weer miljoenen en door het PvdA/VVD compromis-beleid betalen wij de prijs voor hun wangedrag’. Kort door de bocht wellicht, maar heel begrijpelijk. Paars 1 was voor de PvdA nog een relatief goede periode. Door de economische groei werden de eigen beginselen niet zichtbaar verloochend in de coalitie met de VVD en D66. In Paars 2 werd dat al anders. De verwatering van de echte PvdA kwam scherper aan het licht. Een verlies van 22 zetels in 2002 was het gevolg. In de huidige coalitie is de PvdA niet meer zichtbaar. Dat geldt niet alleen op financieel-economisch terrein, maar ook bij immateriële zaken, zoals de – inmiddels afgekochte – strafbaarstelling van illegaliteit.

Samengaan op links is noodzaak

Coalities met de liberalen vergroten het probleem van het PvdA leiderschap om de achterban bij elkaar te houden. Verbinding op basis van het eigen beginselprogramma, waarin de woorden vrijheid, rechtvaardigheid en solidariteit centraal staan is noodzakelijk. Daarbij past de huidige coalitie niet. Er zijn natuurlijker bondgenoten te vinden in het linkse politieke speelveld: de SP en GroenLinks. Samenwerking binnen links is onontkoombaar en noodzakelijk, waarbij het Europa-standpunt van de SP maar geslikt moet worden. Het onderscheid in specifieke partijdoelstellingen zou ondergeschikt moeten worden gemaakt aan de gemeenschappelijke sociaaldemocratische beginselen. De bewegingen die nu binnen de partij gaande zijn – in lokale afdelingen en landelijk – wijzen gelukkig in de richting van een herbezinning op de eigen beginselen. Daarbij hoeft niet alleen het eigen beginselprogramma leidend te zijn, ook de Den Uyl-lezing van Wouter Bos van januari 2010 biedt aanknopingspunten. Hij geeft daarin aan dat de beroemde Derde Weg (Clinton, Kok, Blair) tot een vorm van neoliberalisme heeft geleid, die haaks staat op de uitgangspunten van de PvdA. De Derde Weg heeft tot uitverkoop van publieke belangen geleid en tot onbeheerste en onbeheersbare marktwerking met alle uitwassen die daarbij horen. Die crisis heeft een morele component, betoogde Bos vier jaar geleden al.

De Derde Weg heeft tot uitverkoop van publieke belangen geleid en tot onbeheerste en onbeheersbare marktwerking met alle uitwassen die daarbij horen

Na de bankencrisis van 2008, de schuldencrisis van 2011 en de teloorgang van tal van publieke belangen als gevolg van de liberalisering met verzelfstandiging en privatisering is het duidelijk dat de sociaaldemocratie geen achterhaalde ideologie is. De gevolgen van deze crises vergen corrigerende maatregelen. Maar hoe verdeel je het verdriet? De achterban van D66 redt zich wel in de crisis; dan is het roepen om hervormingen niet zo moeilijk. Zie het electorale succes van Pechtold. Maar het is juist een groot deel van de sociaaldemocratische achterban dat in het dagelijks leven het leed ondervindt van die maatregelen. De ongelijkheid in de samenleving is alleen maar toegenomen en vraag om een sociaaldemocratische aanpak.

Coalitie beëindigen?

De sociaal-democraten moeten op zoek naar verbindend leiderschap en naar verbindende samenwerking op links. Er zal systematisch en gericht moeten worden gezocht naar dit leiderschap. Prominenten zoals Lodewijk Asscher en Jeroen Dijsselbloem zullen gemakkelijker toegang vinden bij “de weduwe in Appelscha” dan Diederik Samsom. Met als verschil: het elitaristische en eigengereide “ik zal het u nog eens uitleggen” van Samsom versus de empathie waaraan de samenleving op dit moment zo’n behoefte heeft. Inhoudelijk betekent dat een terugkeer naar de erkenning van publieke belangen, het temmen van de markt door de moed te hebben grenzen te stellen, extreme inkomensongelijkheid te bestrijden en in het allochtonendebat geen concessies te doen aan de rechter vleugel van het politieke spectrum. Moet daarvoor de coalitie met de VVD opgebroken worden? Die vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. Inhoudelijk pleit daarvoor alles wat we hiervoor hebben gezegd. De andere kant van de medaille is, dat Nederland weer naar de stembus moet voor de Tweede Kamer met zeer ongewisse gevolgen voor de bestuurbaarheid van het land. Lastige afweging. Maar niet voor wie de sociaaldemocratie een warm hart toedraagt.   Rens Knegt is voormalig plaatsvervangend Directeur Generaal Energie op het Ministerie van Economische Zaken, voormalig Directeur bij ENECO en scheidend Directeur Netbeheer Nederland. Knegt is ook oud-voorzitter van de PvdA Maastricht. Rochus van der Weg is 20 jaar werkzaam geweest bij ExxonMobil als onder meer marketing directeur chemie voor de Benelux, Afrika en Midden Oosten regio. Hij heeft zitting gehad in adviescommissies bij Gasunie en de Nederlandse Aardolie Maatschappij. Vervolgens is hij 14 jaar partner geweest bij een internationale executive search organisatie met specialisatie industrie & energie. Hij is nu onder meer columnist bij Follow The Money.