Moneyland: voor ultrarijken, multinationals, kleptocraten en dictators (maar niet voor u)

We ontmoeten elkaar in het ruime pand van Bulloughs Nederlandse uitgeverij, vlakbij het Museumplein in Amsterdam. Een joviale, bescheiden en zeer Britse man, gezegend met een breed scala aan expressieve gezichtsuitdrukkingen en handgebaren. Rustig vertellend maakt hij zijn punt: we leven in een wereld waarin het voor allerlei dubieuze en machtige mensen mogelijk is de boel leeg te roven, het geld weg te sluizen, om vervolgens in het buitenland het leven van een keizer te leiden. Dit alles zonder dat iemand er iets aan kan doen. De geplukte landen en bedrijven blijven achter met een gapend gat dat niet zomaar gevuld kan worden.

Nederland speelt een centrale rol in Moneyland, zoals de Panama Papers al lieten zien. We herbergen de bezittingen van schimmige zakenlui, van dictators en van hun familie. Zo opereert de schoonzoon van de Kazachstaanse president Nazerbayev vanaf de Amsterdamse Zuidas, en zijn de uitgebreide Nederlandse fiscale structuren onweerstaanbaar voor Azerbeidjaanse politici. Dat lukt natuurlijk niet zonder de hulp van Nederlandse advocaten, fiscalisten en bankiers. Vorig jaar rond deze tijd kreeg de ING de hoogste boete ooit – 775 miljoen euro – voor ‘ernstige nalatigheid’: het ontging de bank dat er voor miljarden werd witgewassen. Afgelopen weekend bleek dat de ING haar zaken nog altijd niet op orde heeft: de bank mag sinds dit weekend in Italië geen nieuwe klanten meer aantrekken wegens ‘tekortkomingen’ in de processen aldaar.

Juist die vervlechting van ‘normale’ belastingontwijkers en dubieuze gelden maakt het probleem bijkans onoplosbaar

Eerder deze maand publiceerde het internationale onderzoekscollectief OCCRP over ‘de Troika laundromat’, een uitgekiende Russische witwasmachine die via Litouwse banken ruim 10 miljard schoonboende. Juist hier werd ook de omvang en complexiteit van het probleem duidelijk. In de laundromat worden witte en zwarte geldstromen vermengd, zodat het later vrijwel onmogelijk is de dubieuze gelden te ontvlechten.       

Juist die vervlechting van ‘normale’ belastingontwijkers en dubieuze gelden maakt het probleem bijkans onoplosbaar. Omdat ook multinationals en westerse belastingvluchtelingen van Moneyland profiteren, wil haast niemand dat dit duistere land ontbonden wordt. Een droevig stemmende conclusie, maar gelukkig is Bullough zelf het optimisme nog niet voorbij.

Hoe ziet Moneyland eruit? Hoe stelt u zich dat land voor?

Ik probeer me juist niets voor te stellen: het is geen echt land, het is niet concreet. Wie dat denkt, mist het hele punt van Moneyland: het bestaat wel en het bestaat niet. Maar als je een vergelijking zoekt: voor mij komt de stoet superjachten in de haven van Monaco, allemaal getooid met de vlag van een of ander belastingparadijs, het dichtst in de buurt. Die jachten horen nergens, ze hebben geen thuishaven. Ze drijven maar wat rond met hun exotische vlaggen. Een ander pregnant beeld is dat van een Rus of een Arabier met een paspoort van het belastingparadijs St Kitts & Nevis, een eilandje in het Caribisch gebied met 10.000 inwoners  – dat is iemand met een Moneylands paspoort.

In Amsterdam lag eerder deze maand wekenlang een gigantisch jacht aan de kade. Dan denk je: wat moet dat ding middenin de stad?

Je ziet ze ook constant in Londen. Het voelt als een dikke middelvinger. Wanneer zo’n jacht naar Londen komt, moet de Tower Bridge ervoor open. Dan staat dus heel werkend Londen te wachten op een een superjacht dat zo nodig middenin de stad wil aanmeren.

Het zijn trouwens wel fantastische dingen, die jachten. Ze kunnen van hier naar Kaapstad varen zonder te hoeven bijtanken. Vaak zijn ze van Nederlandse makelij, jullie bouwen prachtige jachten. Jullie zijn de beste.

Maar zo’n jachtenbouwer snapt toch dat het geld voor de transactie meestal niet is verdiend met kruidenierswaren? Wanneer het geld overgemaakt wordt via Panama of de Kaaimaneilanden, weet je al hoe de vlag erbij hangt.

Je hebt alleen maar rechten, terwijl ieder ander rechten en plichten heeft

Oh, maar datzelfde geldt ook voor Franse wijn, Zwitserse horloges, Schotse whiskey, Italiaanse schoenen en Britse en Amerikaanse universiteiten. Makers van dure producten profiteren allemaal van het geld uit Moneyland. Dat is precies waarom het zo moeilijk is er iets aan te doen: de verlokking is groot.

Het is natuurlijk fantastisch inwoner te zijn van Moneyland: je hebt alleen maar rechten, terwijl ieder ander rechten en plichten heeft. Je kunt prachtig wonen, je kinderen gaan naar de beste scholen, je reist naar hartelust. Je kunt zelf kiezen wanneer je deelneemt aan de ‘normale’ wereld en wanneer je je onderdompelt in Moneyland. Wie wil dat nu niet?

Laatst vroeg iemand me: als je zo precies weet hoe het werkt, waarom doe je het zelf dan niet? Dat is natuurlijk een intrigerende vraag. Zou ik dat ook doen? Ik hoop van niet, ik heb de kans ook nooit gehad. Maar stel dat je een Russisch oliebedrijf leidt en de kans krijgt het hele bedrijf te stelen, dan denk je misschien: als ik het niet doe, doet iemand anders het – het geld ligt voor het grijpen. Als het zo makkelijk is om misdaden te plegen en de kans dat je gepakt wordt bijna nul is, waarom zou je het dan niet doen?

Wat doet dat met een maatschappij?

In de Oekraïne zijn grote delen van het land niet langer onder controle van de overheid. De wegen zitten vol gaten, de ziekenhuizen vallen letterlijk uit elkaar, ziektes verspreiden zich, de levensverwachting van mensen daalt, de scholen zijn slecht en veel mensen vluchten om ergens anders werk te zoeken. Datzelfde zie je in Nigeria of in Afghanistan. In het boek citeer ik een Amerikaanse generaal die zegt: vergeet de Taliban, het echte probleem in Afghanistan is corruptie.

Maar we hebben het liever over de Taliban: dat zijn lekker makkelijke schurken, een helder concept. Vergelijk dat met het ingewikkelde verhaal over corruptie, geld dat naar Dubai verdwijnt, daar wordt witgewassen via fiscale constructies in talloze landen en dan vrolijk wordt uitgegeven in Londen. Dat bekt toch minder lekker. Hetzelfde geldt voor de Oekraïne. Het is veel makkelijker te beweren dat het aan Poetin ligt, dan uit te leggen dat veel van de corrupte zakenlui daar gewoon Oekraïners zijn die Westerse banken gebruiken.

Hoe komt u bij de term Moneyland?

Na de Oekraïense revolutie waarin president Viktor Yanukovych werd verdreven, was ik op reportage in het land. De revolutionairen lieten me een van de exorbitante, verborgen presidentiële paleizen zien. Na een zoektocht op internet ontdekte ik dat het paleis eigendom was van een Brits bedrijf in Londen, en helemaal niet op naam van de president stond.

Toen dacht ik: van wie is dit paleis eigenlijk? Waar staat het? Het staat niet in England, want ik stond er in de Oekraïne met eigen ogen naar te kijken. Maar het stond ook niet echt in de Oekraïne. Toen dacht ik: het staat in Moneyland. Dat was een grap, maar al snel bleek die me erg te helpen om de offshore-wereld te begrijpen. Want we gebruiken de term offshore vaak, maar ‘offshore’ betekent alleen dat iets ergens anders is: niet hier en niet daar. Toen bedacht ik dat land, Moneyland. En ach, alle landen zijn ooit bedacht, dus waarom Moneyland niet?

Geld kan zich vrij over de grenzen bewegen; wetten bewegen niet mee, die zijn nationaal

Alleen wie rijk is, heeft toegang tot Moneyland. Als je rijk bent kan je ook eerlijk leven als je wilt. Maar je kunt ook gebruikmaken van alle diensten die in Moneyland biedt en die alles beschermen wat je wilt: geld, huizen, boten, kinderen etc. Geld kan zich vrij over de grenzen bewegen; maar wetten bewegen niet mee, die zijn nationaal. Zo kan een paleis zich fysiek hier bevinden, en juridisch ergens anders. En dat betekent weer dat geen enkele overheid echt zicht op geld en transacties heeft, laat staan er toezicht op kan houden. Bovendien gaat het niet om twee landen, maar is er een ingewikkelde keten die door veel verschillende landen loopt. Dat aspect snappen politici nog altijd niet.

Waarom is dat zo moeilijk te begrijpen?

Deels doordat de keten bewust uiterst complex wordt gemaakt. Maar deels ook doordat het allemaal zo onnatuurlijk is en tegenstrijdig voelt. Het huis en de auto van normale mensen staan gewoon geregistreerd in het land waar ze wonen en werken. Voor hen is hun bezit in Moneyland onderbrengen geen optie.

Voor wie het kan betalen, is er een keur aan advocaten beschikbaar die de zaken zo inrichten  dat ze zo onnavolgbaar mogelijk worden. Stel, je hebt een huis in Londen dat eigendom is van een trust op Jersey, die wordt gecontroleerd door een bedrijf in Delaware, dat bestuurd wordt door een andere entiteit op de Britse Maagdeneilanden. Er is geen enkele zakelijke reden om dat zo te doen. Het is expres onnodig gecompliceerd, en het enige motief daarvoor is dingen te verbergen.

Kunnen we dan niet beter besluiten geen zaken meer te doen met bedrijven uit Panama of St Kitts?

Zo zwart-wit is het niet. Hoewel, Panama is toch wel dubieus,  er zijn bitter weinig zakenmensen die vanuit een Panamees bedrijf normaal zaken doen. Maar hoe zit het dan met bedrijven uit Gibraltar? De dochter van de Pakistaanse president liet haar geld via het ING-filiaal in Gibraltar lopen. Dat is misschien dubieus.  Maar er zitten veel verzekeraars op Gibraltar. Wie bepaalt waar een grijs gebied overgaat in zwart geld en witwasserij?

Alle tools die Poetin en zijn vrienden gebruiken, zijn ooit ontworpen om rijke westerlingen belasting te laten ontduiken

Het punt is dat Moneyland is ontworpen voor gewone mensen die belasting wilden ontwijken. Toen die constructies eenmaal opgetuigd waren, werden ze ontdekt door bijvoorbeeld de president van Nigeria die zo een gestolen miljard kon wegsluizen, of door een machtige Maleisische familie. Deze dubieuze types doen nu exact hetzelfde als de mensen die belasting ontwijken. Die twee groepen houden samen deze constructies in stand: de dubieuze types hebben over het algemeen behoorlijk goede connecties, de mensen die belasting ontwijken zijn de mensen die politieke partijen steunen en financieren.

Aanvankelijk dacht ik dat ik ook moest schrijven over Starbucks, Apple en al die andere bedrijven die Moneyland gebruiken – ze benutten immers dezelfde trucs, zetten hun geld ook offshore, en ontduiken de regels. Maar ze hebben een ander motief. Ze willen belasting ontwijken, wat ik zeer afkeur. Maar dat is toch iets anders dan misdaden plegen en Moneyland gebruiken om daarmee weg te komen, een zeer luxueus leven te leiden, zonder risico gepakt te worden of je gestolen bezittingen te moeten inleveren. De mensen waar ik over schrijf, willen zich verstoppen om vervolging te ontlopen. Dat gaat toch wat verder dan je belastingafdracht minimaliseren.

Niettemin: alle tools die Poetin en zijn vrienden gebruiken, zijn ooit ontworpen om rijke westerlingen belasting te laten ontduiken. Juist dat maakt het zo moeilijk er iets aan te doen. Want wanneer je deze structuren wilt ontmantelen omdat de dictators en de maffiabazen van de wereld ze misbruiken, dan loop je meteen vast op de machtige westerse bedrijven en de superrijken die er ook gebruik van maken. Dat is nogal lastig.

U stelt in uw boek dat wanneer we deze situatie accepteren, we verloren zijn. Maar wat kunnen we doen?

Je zou toch denken dat als we het goed genoeg uitleggen, verandering mogelijk moet zijn. We moeten bedrijven toch kunnen overtuigen om mee te werken? Ze krijgen dan misschien wat ongemak te verduren en extra controles, en moeten extra belasting betalen. Alleen zo kunnen we voorkomen dat onze hele wereld wordt leeggeroofd. Ik hoop oprecht dat we duidelijk kunnen maken dat het ongemak van extra regulering nodig is om de funeste gevolgen van dit systeem te beperken: ongelooflijke armoede en misère, terrorisme en ziektes.

Mijn boek heeft inderdaad een depressieve boodschap, maar er is ook vooruitgang. Nog geen twintig jaar geleden mochten bedrijven steekpenningen aftrekken van de belastingen. Er is een serieus streven naar meer transparantie. De EU-maatregelen tegen witwassen zijn serieus goed. Ook worden er meer rechtszaken gevoerd tegen dit soort figuren, niet zo veel als je zou willen, maar toch. Alleen weten we niet goed hoe groot het probleem is. Sommigen zeggen dat het om een biljoen dollar per jaar gaat, 1000 miljard dollar, elk jaar opnieuw.

Maar al dat geld is tegen jou, dat geld wil niet aangepakt worden. En dus: hoe langer we wachten, hoe groter de tegenstand. Want Moneyland groeit, al was het maar omdat over Moneylands geld geen of amper belasting betaald wordt dan over ‘gewoon’ geld in de rest van de wereld, terwijl er wel rendement op wordt gemaakt. Dus zelfs als er geen nieuw geld bijkomt, groeit Moneyland harder dan de rest van de wereld. Maar het groeit wél, kijk naar het dagelijkse nieuws; kijk naar Venezuela.

U stelt u dat sommige landen dit systeem in stand houden door hun ambtenaren te weinig te betalen. Die worden dan ook corrupt en worden uiteindelijk medeplichtig. Superslim.

Het is te slim om te kunnen bedenken. Maar het werkt wel zo. Je steelt als leider een groot deel van het overheidsbudget. Dan is er te weinig geld over om je ambtenaren te betalen, maar die moeten natuurlijk wel hun kinderen te eten geven. Ze worden corrupt om te overleven. Wanneer zo iemand dan uit de school klapt, kun je hem gewoon in de gevangenis gooien: hij is zelf immers ook schuldig aan wat hij blootlegt. Dat geldt net zo voor dokters in de Oekraïne die steekpenningen van hun patiënten krijgen medicijnen te leveren die binnen de zogenaamde ‘gratis’ gezondheidszorg niet meer beschikbaar zijn. Zo worden die medicijnen nog onbereikbaarder voor gewone mensen.

Dus de hele maatschappij raakt verziekt. Gek genoeg zie je dat ook in belastingparadijzen als Jersey en Bermuda. Daar wordt zoveel verdiend aan het rondschuiven van geld, dat de rest van de economie er niet meer toe doet en compleet verdwijnt. Jersey had bijvoorbeeld een zeer gezonde agrarische sector. Allemaal weg.

Er is altijd wel een land dat minder regels en minder belasting heeft, altijd. Alles trekt naar het putje

Gewone mensen kunnen op Bermuda geen groente meer kopen: tomaten kosten 3 dollar per stuk. Op Bermuda of Jersey kun je geen huis meer kopen, amper nog een normaal bedrijf runnen. Zelfs een kapper heeft het er moeilijk. Maar de politieke elite maakt het er goed. De ellende is: wanneer je als land die weg opgaat, kun je moeilijk terug: het sloopt je normale economie. Ook de democratie raakt verziekt, omdat de financiële sector die in een wurggreep houdt. Die zegt gewoon: als je deze wet aanneemt, vertrekken wij.

Kunnen politici niet gewoon zeggen: ga dan maar?

In Nederland misschien, maar in Bermuda? Laten we eerlijk zijn: de mensen die het meest lijden onder Moneyland wonen niet in Nederland of in het VK. Die wonen in Venezuela, Maleisië, de Filipijnen of Nigeria. En zij mogen hier niet stemmen.

Zelfs hier durven we zoiets niet te zeggen, al zal het VK niet instorten zonder de City in Londen. Maar geen politicus durft het aan om te zeggen: ‘Ik ga een deel van de economie sluiten.’ Zo houdt het systeem zichzelf in stand. In mijn boek beschrijf ik de ontmanteling van het Zwitserse bankgeheim; de hele sector vertrok vervolgens naar Delaware en Nevada in de VS. Nu hebben we een nog groter probleem: want wie roept Amerika een halt toe? Veel succes daarmee! Wanneer je zoiets in het ene land aanpakt, verplaatst het probleem zich gewoon naar een ander land. Een advocaat op de Bahamas die ik goed ken, zei: ‘Ja, we waren een belastingparadijs en kregen daarover veel kritiek. We willen nog steeds een belastingparadijs zijn, maar nu hebben we een probleem: het geld zit inmiddels allemaal in Amerika.’

Dat is de kern van de zaak: er is altijd wel een land dat minder regels en minder belasting heeft, altijd. Alles trekt naar het putje.

Hoe zit het met Nederland? Wat is onze rol in Moneyland?

Ik heb helaas weinig tijd gestoken in onderzoek naar Nederland, al staat het steevast in de top 5 van landen waar het geld uiteindelijk naartoe stroomt. Meestal staat Cyprus bovenaan, dan St Kitts, dan de Britse Maagdeneilanden en dan Nederland. Jullie zijn duidelijk een belangrijke speler. Daarom was ik blij dat mijn boek werd vertaald: een goede reden me eindelijk te verdiepen in de ING-zaak. Wat ik daar leuk aan vind is dat mijn twee favoriete schurkenstaten, Venezuela en Oezbekistan, erbij betrokken zijn: twee totaal  verschillende landen, die geografisch enorm ver van elkaar liggen, en in beide landen maakte men gebruik van de ING. Dat is geen toeval: het is natuurlijk niet zo dat die Venezolanen en Oezbeken gewoon een bank nodig hadden en toevallig allebei in Amsterdam uitkwamen. Zo werkt dat niet.

U bedoelt dat banken actief op zoek zijn naar dit soort klanten?

Ja.

Het is niet zo dat een klant gewoon binnenkomt en zij die dan helpen, zoals zij zelf vaak suggereren?

Nee. Het is een joint venture van de dief en mensen die op het geld willen passen. Dat zag je onlangs bij Danske Bank, en eerder bij Citi Bank en Deutsche Bank. Er is een wereldwijde industrie van mensen die dingen stelen en mensen die hun vervolgens helpen bij het beheer van die gestolen waar. Dat is een gigantisch probleem, je wordt duizelig als je de schaal ervan probeert te begrijpen. Ik dacht vaak: nu snap ik het! Maar een week later was ik dat Eureka-moment weer kwijt... Alsof je een ingewikkelde wiskundeopgave krijgt uitgelegd en die ein-de-lijk helemaal kan volgen, maar wanneer je hem vervolgens zelf wilt uitleggen, ben je in no-time de draad kwijt. Weet je waarom? Omdat Moneyland niet logisch is. Het verhoudt zich niet met hoe we over de wereld nadenken. Moneyland druist tegen je intuïtie in, je moet tegen jezelf blijven zeggen: het werkt niet zoals het eruit lijkt te zien, het werkt ánders.

Hoe zou u de rol typeren van de verschillende facilitators binnen deze industrie?

Ze maken van het recht een transactie waarover de gewone bevolking niets meer te zeggen heeft

Naar mijn idee hebben de advocaten de belangrijkste rol, al was het maar vanwege hun speciale status. Hun legal privilege, het verschoningsrecht, geeft de advocatuur een macht die anderen niet hebben.

Je ziet dat bij de belastingparadijzen. Advocaten geven die vorm, ze creëren die echt zelf. Toen Amerikaanse advocaten diensten aan hun cliënten wilden aanbieden die nog nergens beschikbaar waren, stapten ze naar de overheid van het eiland St Kitts & Nevis, en legden uit wat ze wilden. En dat kregen ze. Dat druist natuurlijk volkomen in tegen alle democratische noties: ze maken van het recht een transactie waarover de gewone bevolking niets meer te zeggen heeft.

Gelukkig zijn er ook advocaten die dergelijke praktijken aanvechten. Dat zijn dappere mensen, die nota bene hun vakbroeders aanpakken. We moeten zulke advocaten koesteren; helaas vormen ze de minderheid.

Worden die faciliterende advocaten betaald met dubieus geld?

Ja zeker. Ik zou zelfs zeggen: heel vaak.  

Wie een tweedehands auto van 10.000 euro contant betaalt, wordt gerapporteerd, maar zo’n dure advocaat of een scheepsbouwer die een jacht van 40 miljoen verkoopt, kan dat geld moeiteloos aannemen?

Jazeker. Er worden altijd minder vragen gesteld aan wie 40 miljoen heeft, dan aan iemand met 10.000 euro. Zo werkt de wereld helaas. En iedereen heeft een prijs. Maar let wel: mensen werken niet altijd alleen uit hebzucht mee. In het boek haal ik een advocaat aan die zei: ‘De keuze is niet tussen geld aannemen of niet, de keuze is tussen geld aannemen of je kinderen vermoord zien worden. Dit geldt natuurlijk vooral voor landen als Rusland, Mexico of de Oekraïne. Als je daar niet meedoet, ben je een gevaar voor het systeem. Weiger je, dan ben je een bedreiging.  Er is een Mexicaans gezegde: je krijgt altijd betaald – in lood of in zilver.

In het boek vertelt u dat u aan een mega-scoop werkte: iemand had een bedrijf gestolen en verborg het geld in Moneyland. Niemand durfde het verhaal te publiceren. Hoe zit dat?

Allerlei redacties waren hoogst geïnteresseerd. Maar bij zulke verhalen kijken ze eerst naar de risico’s. De mensen die het betrof waren superrijk en machtig, en kunnen zich dure advocaten veroorloven, die keer op keer nieuwe zaken aanspannen. Zelfs  al weet je zeker dat je uiteindelijk zal winnen, je weet ook zeker dat je lang daarvoor al bankroet bent. Het is alsof je een spelletje poker speelt tegen iemand met een enorme stapel fiches, terwijl je zelf maar 5 dollar hebt. Dan maakt het niet meer uit wat voor kaarten je krijgt: je verliest altijd. Dat is hoe het werkt.

Er worden altijd minder vragen gesteld aan wie 40 miljoen heeft, dan aan iemand met 10.000 euro

Dat is bizar. Het meest shockerende is dat zodoende veel kwalijke zaken niet eens meer worden onderzocht. Politie- en justitiële onderzoeken starten vaak na een journalistiek verhaal, veel verhalen in de media komen pas los wanneer een politieonderzoek is ingesteld. Het is ernstig wanneer journalisten niet meer durven: je komt dan in een vicieuze cirkel terecht, een neerwaartse spiraal, waarin dit soort mensen met steeds meer wegkomen.

Is dat een Brits probleem, wegens de strenge smaadwetgeving, of komt het ook elders voor?

De Engelse smaadwet is zeer strikt. Het probleem is dat overal op de wereld Engels wordt gelezen en advocaten gebruikten de Engelse wet om journalisten en activisten overal ter wereld te intimideren. Een vriend van mij is journalist in Angola, en schrijft in het Portugees. Toch is hij meerdere keren belaagd door Britse advocaten. Kranten waarvoor hij schreef, werd te verstaan gegeven dat het beter was niet meer met hem te werken. Ook al had de Britse rechtbank er niets over te vertellen, kon toch niemand zich veroorloven er tegenin te gaan.

Zelfs in uw eigen boek besloot u het verhaal over de man die een bedrijf stal en zijn geld in Moneyland verborg, te vertellen zonder zijn naam prijs te geven.

Je blijft kwetsbaar als je zoiets publiceert. Je ontvangt dan flink wat intimiderende brieven. Misschien dat je daar ooit aan went, maar ik kan je vertellen dat de eerste twee toch behoorlijk alarmerend zijn.

Niet dat de miljoenenclaims me meteen om de oren vlogen, maar je hebt wel meteen een advocaat nodig. Dat is niet goedkoop. Hoe langer het doorgaat, hoe duurder het wordt; en zij hebben, anders dan journalisten, enorm veel geld. Daarom worden mediabedrijven snel nerveus. Een deel van hen zullen zich al bij de eerste brief gewonnen geven, andere vechten iets langer door. Maar mediabedrijven verdienen niet zo veel geld meer, dus de drang om terug te vechten bestaat nog slechts bij weinigen.

Voor uitgevers en mediabedrijven is zoiets gewoon een zakelijke beslissing geworden: je rolt op je rug en je schikt, of je ziet af van publicatie; dan heb je nergens last meer van. Maar het is frustrerend dat een bedrijfstak die de waarheid naar buiten wil brengen, haar eigen doelen geweld aandoet. Dat maakt advocatenbrieven zenuwslopend. Ze zijn trouwens wel een efficiënte manier om af te vallen.