Moreel kompas in een GPS tijdperk

Eerst was er de val. Toen de paniek, het vingerwijzen, het pleisters plakken en uiteindelijk konden we alleen maar afwachten of de wond zou genezen. Wat blijkt: zeven jaar na aanvang van de financiële crisis zijn wantoestanden in de zakelijke wereld nog steeds aan de orde van de dag. Directies die frauderen met cijfers (Brunel, Imtech, DE), omkooppraktijken (Philips), cowboygedrag van bestuurders (het Liborschandaal of de megalomanie binnen de vastgoedsector), toenemende corruptie bij politici: de schandalen blijven zich aandienen en de impact op de samenleving is groot. Rapporten over ontspoord leiderschap en verziekte culturen volgen, of dat nu bij woningcorporaties, accountantskantoren of een zorgautoriteit is. Het resultaat is groot maatschappelijk wantrouwen waarin niet meer de vraag heerst óf bedrijven kunstgrepen uithalen ten behoeve van eigen gewin, maar enkel wanneer ze worden ontmanteld. Geen van de lapmiddelen heeft het beoogde effect gehad, omdat we het zoeken in de verkeerde oplossingen, bij de verkeerde mensen.

Regeldrift

In alle analyses eindigde de schuld-trechter bij slecht functionerend bestuur en toezicht. Onze initiële reactie bestond uit het uitbreiden van regelgeving omtrent corporate governance - de wijze waarop een onderneming moet worden bestuurd. Van accountantsrichtlijnen, gedragscodes, toezichtregels voor extern en intern toezicht, tot symboolpolitiek ten aanzien van bezoldiging en bonussen.

De financiële sector werd het meest dichtgetimmerde en gereguleerde systeem dat we kennen

Als we de formele governance maar zo gedetailleerd mogelijk in kaart brengen, was de gedachte, dan weet iedereen waar hij aan moet voldoen om het ‘goed’ te doen. Zo werd de financiële sector het meest dichtgetimmerde en gereguleerde systeem dat we kennen; regels die net zo effectief zijn gebleken als de sportjournalistiek ten tijde van de dopinghausse. Vanuit deze regeldrift geredeneerd, hadden de ‘foute’ banken in de crisis (zij die failliet gingen of overheidssteun ontvingen) slecht moeten scoren in de machtsverhouding aandeelhouders/management, de zogenaamde GIM index. Dat wil zeggen: een vrij machtig management waarop aandeelhouders weinig grip hebben. Dit bleek achteraf niet zo te zijn: de formele governance was dus niet het probleem.

Hamertje Tik

De symptoombestrijding liep uit op een spelletje Hamertje Tik: timmer het aan de ene kant dicht en het duikt elders net zo hard weer op. De focus op regelgeving veranderde niet alleen weinig aan het wáre probleem, immoreel gedrag bij de mensen aan de knoppen, het heeft het in zekere mate zelfs verergerd. Het zorgde ervoor dat de definitie van ‘behoorlijk bestuur’ volledig werd geëxternaliseerd. Ethisch handelen werd gebaseerd op het antwoord op de vraag: overtreed ik de regels, in plaats van op intrinsieke motivatie.

Ethisch handelen werd gebaseerd op het antwoord op de vraag: overtreed ik de regels, in plaats van op intrinsieke motivatie

Dit neveneffect werd afgelopen jaar pijnlijk duidelijk bij de NZa. Op het moment dat ernstige vragen rezen omtrent de onafhankelijkheid van de organisatie en haar interne functioneren – in januari 2014 door het overhandigen van een bezwaarschrift door eigen medewerker Gotlieb en hierop volgend zijn zelfmoord, en in april 2014 door de omvangrijke publicatie in NRC Handelsblad - voelde het bestuur zich niet geroepen af te treden. Dat gebeurde pas toen in juni 2014 bekend werd dat dienstreizen waren betaald door bedrijven die de NZa controleert – een (mogelijke) overtreding van de interne integriteitscode en de Rijksregeling voor de bezoldiging van bestuursorganen. Dat beide bestuursleden zich niet écht verantwoordelijk voelen, blijkt uit het feit dat zij zonder blikken of blozen het voorstel van minister Schippers accepteerden: de heer Langejan krijgt een jaar de tijd om vanuit andere werkzaamheden te solliciteren, de heer Homan krijgt gewoon doorbetaald tot het einde van zijn benoemingstijd. Dat is dezelfde meneer Homan die in februari 2013 ziekenhuizen tot de orde riep over hun declaratiegedrag.

Kliklijn

Gelukkig begint door te dringen dat we het probleem niet alleen van buitenaf (het systeem), maar ook van binnenuit (het gedrag) moeten aanpakken: van boeken over integriteit en moreel besef tot een recent door oud-bankier Bart Jan Krouwel opgericht Meldpunt Mores voor wantoestanden in de financiële sector. Zo zag ik ook de aankondiging ‘Moreel kompas, ethiek in de financiële sector’ voorbijkomen, een bijeenkomst georganiseerd door het FD en BNR op dinsdag 30 september. Maar zitten we wel te wachten op nog een middag abstract geneuzel met de usual suspects over belangen, dilemma’s, verbinding leggen, risicomanagement, compliance en toezicht, of op een soort NSB-kliklijn? Hierdoor blíjft integriteit een extern mechanisme en bovendien iets van de ánder, waarover we veilig kunnen debatteren zonder ooit de kern te raken. Terwijl de waarheid is dat integriteit net zo banaal is als de flagrante schendingen die het op de kaart hebben gezet. Het gaat over hebberigheid (omkoping), eerzucht (cijfers vervalsen), ijdelheid (een Maserati van de zaak), het pesten of uitsluiten van mensen die ‘anders’ zijn (Gotlieb), seks (DSK, Willem Buiter), arrogantie (Goldman Sachs traders die hun cliënten ‘muppets’ noemen). Integer handelen vergt introspectie en reflectie, zaken die bovendien niet beperkt zouden moeten blijven tot het handjevol mensen aan de top. De onderknuppel van vandaag is namelijk de zonnekoning van morgen. Als we met een moreel kompas gaan zwaaien op het moment dat hij de boardroom betreedt is het te laat; de bedrijfscultuur is dan al geïnternaliseerd.

De onderknuppel van vandaag is namelijk de zonnekoning van morgen

We worden simpelweg niet meer opgeleid in de betekenis van integriteit of uitgedaagd hierover bij onszelf te raden te gaan. Zie hoeveel intelligente mensen het verdedigbaar vinden als iemand een ‘kleine misstap’ heeft begaan - een affaire, een verkeerde declaratie -, terwijl het juist veel over iemands integriteit zegt als hij of zij bereid is grote risico’s te nemen voor, in verhouding, kleine verleidingen. Zet u en mij samen op de Veluwe met een ouderwets kompas en de kans is groot dat we nooit meer thuiskomen, gewend als we zijn aan een GPS-systeem dat ons als kleine kinderen de weg wijst. Hetzelfde geldt voor een moreel kompas. We hebben geen idee waar onze polen liggen, of hoe die zich tot de praktijk verhouden; om onze positie te bepalen kijken we naar externe factoren. In plaats van verder tijd te verspillen met theoretische kaders te schetsen voor de bovenlaag, moeten we met zijn allen op een lesje inwendig spoorzoeken. En ja, dat gaat ook over de vraag waarom we het met de secretaresse doen, een hogere klasse leaseauto ambiëren of als kleuters de zonderling van de afdeling buitensluiten. Als u zich daar te chique voor voelt, kijk dan nog even naar het nobele gedrag waardoor we mondiaal op dit punt beland zijn.