Een bezuiniging van de Universiteit van Amsterdam bij geesteswetenschappen heeft de impuls gegeven voor een sociale beweging die afgelopen maandag culmineerde in een grote, om verschillende redenen opmerkelijke demonstratie. Docenten en studenten liepen zij aan zij door de stad. Buiten zicht stonden ME busjes opgesteld en ook een groep ‘stillen’, politie in burger, bij de Oudemanhuispoort, liet het zien: het gepolder is voorbij. Een periode van polarisatie lijkt aangebroken. De vraag die voorligt is: hoe nu verder?

Het middel boven het doel

Het afstoten van semipublieke taken (zorg, onderwijs, woningcorporaties) door de Paarse kabinetten in de jaren '90, heeft geleid tot een complexe kostenbewakingsbiotoop, die hoewel door de staat gecontroleerd, private partijen als medebewoners heeft. Zo werd een ondoorgrondelijk bureaucratisch monster gecreëerd om de verdeling van middelen te organiseren, opererend in een habitat vol perverse prikkels.  Zo'n monster groeide soms uit een volwaardig speler met eigen belangen, zoals in de zorg de verzekeraars dat zijn. De kaste van professionele managers in het onderwijs lijkt steeds meer in de richting van de zorg te gaan door het middel, een systeem voor de allocatie van middelen, boven het doel te stellen.

Managers hebben de macht

Deze generieke disciplineringsmachinerie, met als bijbehorende newspeak de onvermijdelijke managerspraat, heeft een machtsbasis die berust op minimaal twee pijlers. De eerste is het organiseren van activiteiten binnen het wettelijke, politieke en financiële kader van de staat. De tweede is het opereren binnen het kader van financiële spelers, banken in het bijzonder. Beide processen betekenen dat externe maatstaven en de bijbehorende logica het handelen gaan domineren, tot in de haarvaten van de organisaties.

Het rendementsdenken is een bron voor machtsuitoefening geworden voor de kaste van professionele managers

Het rendementsdenken is daarmee een bron voor machtsuitoefening geworden voor de kaste van professionele managers. Twintig jaar geleden was zoiets in kringen van universiteitsbestuurders onbestaanbaar. Zoals Wolfgang Streeck vaststelde in zijn toespraak in het bezette Maagdenhuis: er is sprake geweest van een geleidelijk proces van fundamentele verandering. In een artikel in Antipode stelden Reijer Hendrikse, Ewald Engelen en ik vast dat het vastgoed bij de UvA en andere instellingen voor hoger onderwijs een Trojaans paard is geweest. Doordat dat het Rijk in de periode van Paars het vastgoed overdroeg aan de universiteiten, zonder voldoende financiële middelen mee te geven, hadden sommige van die universiteiten geen andere optie dan met banken in zee te gaan. De overdracht creëerde ook een ongelijk speelveld, omdat niet elke universiteit dezelfde kostenstructuur heeft maar wel dezelfde bruidsschat meekreeg. In feite past deze overdracht in een bredere over-de-schutting-gooien strategie van opeenvolgende regeringen. Decentraliseren onder het mom van 'meer vrijheid' en tegelijkertijd de financiële kaders bevriezen of verkleinen, waardoor de lagere bestuurlijke eenheden en losse instellingen moeten leren zwemmen in troebel water vol bezuinigingen.

Krijtstreepbrigade buiten de deur

Wat nu te doen, na het Maagdenhuis? Als we vaststellen dat het Trojaanse paard van Paars de logica van bankiers binnen de poorten van universiteitsinstellingen heeft gebracht, moeten we daarmee beginnen. Als we ook vaststellen dat de Nederlandse staat tegenwoordig tegen een historisch lage rente kan lenen, dan moet de conclusie zijn dat het Rijk beter het vastgoed van de gehele semipublieke sector kan bezitten.

Rutte is een dief van onze portemonnee als niet de staat maar de UvA en de VU met Deutsche Bank om de tafel moeten om over leningen te praten

Rutte is een dief van onze portemonnee als niet de staat maar de UvA en de VU met Deutsche Bank om de tafel moeten om over leningen te praten. Ook is hier een schaalvoordeel te bereiken. Waarom in ziekenhuizen en HBO-instellingen plukjes van de krijtstreepbrigade huisvesten als deze groep ook netjes op de Zuidas kan zitten in een door de staat gecontroleerde entiteit als de Rijksgebouwendienst? Er moet veel gebeuren in het onderwijs en de zorg om twintig jaar van een sluipende vervreemdende logica weg te krijgen uit de dagelijkse praktijk. De overdracht van het vastgoed is zeker geen panacee. Het is wel een begin van een politieke heroriëntatie waarbij de staat niet meer alleen als probleem wordt weggezet en de markt niet meer synoniem is voor efficiëntie. Het pakt een aantal praktische problemen aan, is goedkoper en maakt de machtsbasis van de professionele bestuurders kleiner.  Dit zou een mooie oogst zijn van de bezetting van het Maagdenhuis.

Medewerkers of gebouwen?

De komende paar jaar, in ieder geval tot 2020 gaat de UvA in totaal een krappe 80 miljoen verlies draaien om gebouwen neer te zetten en de rente over haar schuld te betalen. Dit is het kader dat de komende jaren allesoverheersend zal zijn bij beslissingen. We moeten ons vragen stellen over middelen en doelen. Tegen welke prijs moeten we nieuwe gebouwen willen neerzetten? Voor 80 miljoen kunnen ruim 1000 voltijds medewerkers een jaar lang werken. Dit CvB is op een rijdende trein gestapt waar gaandeweg het eindstation uit het oog is verloren. Maar door af te treden neemt de financiële ruimte niet toe. Het is tijd voor landelijke politici om te stoppen met dit experiment en te beginnen met het nationaliseren van het vastgoed van de gehele semipublieke sector, te beginnen bij de zorg en het onderwijs.