Begin 2019 ziet een inwoner van Veendam ineens scheuren in zijn schuur. Hij zoekt contact met zoutbedrijf Nedmag over de verzakkingen. Dit bedrijf wint sinds 1972 magnesium in het gebied, waardoor de bodem op sommige plekken bijna met een meter is gedaald.

‘Meneer, u moet zich uw woning voorstellen als een koekje in een bakje yoghurt. Wij eten de yoghurt als het ware om uw koekje weg. Wat gebeurt er dan met het koekje, denkt u?’ Waarschijnlijk niet veel, denkt de man. ‘Precies,’ zegt de medewerker van het zoutbedrijf. ‘En net als het koekje gaat de woning ook niet scheuren.’

De man denkt even dat hij gek wordt, want er zitten wel degelijk scheuren in zijn schuur. En hij is niet de enige huiseigenaar met schade. Al sinds 2004 melden bewoners uit het gebied rondom Veendam scheuren in binnen- en buitenmuren, deuren die ineens niet meer open of dicht gaan en waterpijpen die niet meer aflopen.

‘Meneer, u moet zich uw woning voorstellen als een koekje in een bakje yoghurt. Wij eten de yoghurt als het ware om uw koekje weg. Wat gebeurt er dan met het koekje, denkt u?’

Zoutbedrijf Nedmag is aansprakelijk voor alle door bodemdaling veroorzaakte schade als gevolg van zoutwinning. Maar als bewoners schade melden, krijgen ze keer op keer nul op het rekest. De argumenten hiervoor zijn in de afgelopen tien jaar steeds hetzelfde gebleven, blijkt uit schaderapporten die FTM en RTVNoord hebben ingezien. Ze zijn opgesteld door de vaste partner van Nedmag, Bureau voor Bouwpathologie. Vaak aangehaalde oorzaken zijn thermische spanningen, slecht/loszittend voeg- of metselwerk, fouten door aannemers, verschil in waterstanden of veenoxidatie.

De oorzaken verschillen, de conclusie luidt altijd dezelfde: er is ‘geen sprake van een causaal verband met de bodemdaling door de zout- of gaswinning. De waargenomen gebreken zijn niet terug te leiden naar een algehele inklinking van de bodem onder de gehele woning.’ Want dan zou de schade niet alleen op enkele plekken in het huis optreden, maar overal. Oftewel: het komt niet door de zoutwinning, dus Nedmag is niet aansprakelijk.

Het bedrijf mag ondanks alle (ontkende) schades toch van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) doorgaan met de zoutwinning tot 2045. Zonder aangescherpte verplichtingen voor de schadeafhandeling. Vorige maand kondigden waterschap Hunze en Aa’s en de provincie Groningen aan deze vergunning bij de Raad van State aan te vechten.

NAM draait op voor schade door zoutwinning

De gemeente Veendam ligt precies aan de zuidelijke rand van het Groningen-gasveld en daarmee in het effectgebied van de gaswinning. Dat geeft de huiseigenaren weer hoop. Door het wettelijk bewijsvermoeden moet het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG) alle schade in dat gebied vergoeden waarvan niet kan worden uitgesloten dat deze is veroorzaakt door gaswinning. 

Uit het jaarverslag van het IMG over 2020 blijkt dat het instituut afgelopen jaar in het gebied van de zoutwinning een kleine 3500 schadeclaims heeft toegekend met een totaal bedrag van afgerond 34 miljoen euro. 

In het gebied rondom Veendam, Borgercompagnie, Muntendam en Wildervank heeft het IMG in 2020 echter ook 173 claims afgewezen. Hoeveel het IMG maar gedeeltelijk heeft gehonoreerd, valt niet op te maken uit de cijfers.

Het IMG stuurt de rekening door naar het ministerie van EZK. Dat brengt het bedrag in rekening bij de NAM. In feite betaalt de NAM dus de rekening die Nedmag niet hoeft te betalen.

Dat het IMG de schade – vaak al meer dan een decennium zichtbaar – zo gemakkelijk erkent, terwijl Nedmag de melders voortdurend nul op het rekest geeft, gaat als een lopend vuurtje rond. ‘Ik adviseer de inwoners in Borgercompagnie om de schade bij Nedmag én het IMG te melden,’ zegt Jakoba Gräper, die al jarenlang vecht tegen de zoutwinning onder haar dorp. ‘Grote kans dat het IMG de schade wel uitkeert. Je kunt het hier in de straten zien. Overal waar nieuwe zonnepanelen op het dak liggen, heeft het IMG schade uitgekeerd.’

Ook de man met het huis als een koekje in de yoghurt dient daar een schadeclaim in. ‘Even later had ik mijn schade ingediend. Ik kreeg zonder problemen 20.000 euro overgemaakt. Daarna deed mijn buurman het en daarna de buurman ernaast.’

Het IMG zat hier tot voor kort niet mee in de maag, zo laat een woordvoerder weten. ‘Dat is de consequentie van het wettelijk bewijsvermoeden. Als een adres binnen ons gebied valt en er niet kan worden uitgesloten dat de schade door gaswinning komt, dan keren we uit.’

Afgelopen mei heeft het IMG echter het beoordelingskader van aardbevingsschade aangescherpt. Zettingsschade door diepe bodemdaling zal vanaf nu nauwelijks nog worden vergoed. Dat is precies de schade die bewoners uit het zoutwinningsgebied claimden. Of ze nu ook bij het IMG geen kans meer maken, is nog niet duidelijk, laat de woordvoerder weten. ‘We hebben nog geen standpunt bepaald over dat gebied. Daar moeten we nog goed over nadenken.’

‘Het probleem is: wij zijn techneuten. De bewoners niet, voor hen zijn de berekeningen niet te begrijpen’

Zoutwinning op zich is voor het IMG geen onderwerp. Het instituut kijkt alleen naar het eigen terrein van de gaswinning. ‘Het zou kunnen dat er sprake is van multicausaliteit en dat de NAM dan zegt: we hebben dit niet alleen veroorzaakt. Dan moeten ze bij Nedmag aankloppen om een bedrag terug te vragen. Daar hebben wij niets mee te maken.’

Tot nu toe is er geen contact geweest tussen de NAM en het zoutbedrijf, zegt Nedmag-directeur Bert Jan Bruning. Hij vindt het bewijsvermoeden, zoals in het bevingsgebied nu gebruikelijk is, niet de ideale oplossing. ‘Ook dan wordt niet alle schade die je meldt, toegekend.’ Wel vindt hij het logisch dat bewoners naar het IMG stappen. ‘Ik kan begrijpen dat bewoners die weg bewandelen. Het is voor hen allemaal niet meer te bevatten.’ 

Bruning houdt vol wat Nedmag al jarenlang roept: de door zoutwinning veroorzaakte bodemdaling zorgt niet voor schade aan gebouwen. Hij beroept zich daarbij op allerlei in opdracht van de zoutwinner uitgevoerde onderzoeken en rapporten. ‘Het probleem is: wij zijn techneuten. De bewoners niet, voor hen zijn de berekeningen niet te begrijpen.’

Deskundige bewoners

Maar hij heeft buiten familie Pot gerekend. Deze familie heeft niet alleen een huis met scheuren waar je een hand in kunt steken, maar het is ook een geslacht van techneuten. Moeder Dineke Pot is mijnbouwkundig ingenieur, haar man is geofysicus en haar dochter is afgestudeerde geofysica en doet nu onderzoek naar de diepe ondergrond. Grootmoeder Imke woont in Borgercompagnie in het beschadigde huis. Kortom: een familie met kennis van zaken.

Toen ze in 2018 de schade aan het huis ontdekten, diende Dineke Pot een schadeclaim in, maar net als bij alle andere meldingen gaf Nedmag niet thuis. Het IMG vergoedde wel een deel van de schade, maar niet het belangrijkste deel: de beschadiging van de fundering. Volgens het IMG kan diepe bodemdaling namelijk niet leiden tot funderingsschade.

Niet alleen aardbevingen door gas

Na het bestuderen van gegevens van TNO, Dinoloket en de Universiteit Aken komt de familie Pot tot een heel andere conclusie. Dineke Pot: ‘Er zijn ondiepe breuken in de ondergrond die kunnen bewegen als gevolg van sterke bodemdaling. Dat veroorzaakt plotselinge bodembeweging aan het oppervlak. Dus bestaat er een relatie tussen zoutwinning en funderingsschade, mogelijk versneld door aardbevingen.’

Ook andere deskundigen zeggen dat de effecten van gas- en zoutwinning niet los van elkaar kunnen worden gezien. Toch worden beide onderdelen tot nu toe los van elkaar bestudeerd en geïnterpreteerd.

Onafhankelijk geoloog Peter van der Gaag ergert zich al jaren aan het gebrek aan fundamenteel onderzoek: ‘Niemand kijkt meer naar de oorzaak. Er spelen allerlei processen, in gang gezet door de gaswinning, die tot verzakkingen kunnen leiden. Je kunt dit niet los van elkaar beschouwen.’

‘Ik kan niet bewijzen of dat een stommiteit is of een bewuste actie’

Een goed voorbeeld daarvan is de omgang met de relatie tussen aardbevingen, bodemdaling en schade aan gebouwen. Pot: ‘Het IMG zegt dat de aardbevingen door de gaswinning geen effect hebben op de zoutwinning, omdat ze veel dieper plaatsvinden. Maar zo’n trilling stopt niet zomaar voor de caverne, die gaat er doorheen. Wat Nedmag bovendien vergeet erbij te zeggen: er worden ook aardbevingen gemeten in het gebied waar geen gas wordt geproduceerd en die ver boven het zout ontstaan. Die hebben wel degelijk invloed op de bodemdaling. Ze zorgen ervoor dat de bodem onregelmatig daalt.’

Volgens de deskundigen in huize Pot zit het als volgt: Het zoutkussen onder Veendam is zo’n 250 tot 200 miljoen jaar geleden ontstaan. Omdat zout plastisch is en in vergelijking met de omliggende gesteente licht, wil het altijd naar boven. Waar dit het gemakkelijkste kan, drukt het zout omhoog in de vorm van een kussen, zoals nabij Veendam. Daardoor zijn de lagen erboven opzij gedrukt en zijn er breuken ontstaan in de ondergrond, bovenop het zoutkussen. Deze ondiepe breuken staan nu onder druk door de snelle en sterke bodemdaling. Passeert deze druk een grens, dan gaat de breuk bewegen en daarmee ook de grond erboven. 

Ook de aardbevingen (veroorzaakt door de gaswinning in het vlakbij gelegen Groningenveld) kunnen de breuken doen bewegen. Dit veroorzaakt ondiepe aardbevingen onder Borgercompagnie, waardoor schade aan huizen kan ontstaan. Ook aan de fundering.

‘Nedmag stelt dat die breuken niet verschuiven, maar ze kijken alleen op de diepte van het zout. Hoger gelegen, vanaf 900 meter, verschuiven ze wel,’ zegt Pot. ‘Ze vergeten te melden dat hun conclusie alleen geldt voor breuken op 1300 meter diepte. Hun eigen studie laat duidelijk zien dat dit niet geldt voor ondiepe breuken. Ik kan niet bewijzen of dat een stommiteit is of een bewuste actie.’

Pot staaft haar theorie met metingen van TNO en gegevens uit wetenschappelijke publicaties. Daarin is te zien dat er twee ondiepe breuken lopen onder Borgercompagnie. Eentje ligt direct onder het huis van haar moeder. Vandaar de schade, zegt ze. De andere breuk loopt iets verderop onder de nieuwbouwwijk Golfeiland. Ook daar kampen bewoners met schade aan huizen.

Selectieve conclusies

Nedmag blijft volhouden dat de activiteiten van het bedrijf in de ondergrond geen schade veroorzaken. Dat komt volgens Pot doordat het bedrijf te beperkte onderzoeken laat uitvoeren waarvoor het zelf gegevens en aannames aanlevert. Vervolgens gaat Nedmag selectief om met de conclusies. Pot: ‘De onderzoeken zijn te beperkt. Er wordt steeds maar gekeken naar enkele details en gebieden, nooit naar het geheel.’

Een voorbeeld is het in opdracht van Nedmag door onderzoeksinstituut Deltares geschreven rapport uit 2018 over bodemdaling. Daarin staat: ‘Het doel van deze studie is de bepaling van het effect van de bodemdaling door zoutwinning op bebouwing en infrastructuur. Bodemdaling (of stijging) ten gevolge van andere oorzaken (gaswinning, klink van toplagen door waterstandverlaging, graafwerkzaamheden, etcetera) wordt niet in deze studie meegenomen.’

‘Het was juist de bedoeling  om geen nieuw onderzoek uit te voeren’

Dat de vraagstelling zo beperkt is, komt door de opdrachtgever. Dit is geen uitzondering. Onderzoeksbureaus redeneren vaker naar een vraagstelling toe, zodat de opdrachtgever de gewenste uitkomst krijgt, zo bleek uit eerder onderzoek van FTM.

Ook in het geval van het door Arcadis geschreven rapport, waarin voor het eerst de relatie tussen zoutwinning en schade aan huizen werd ontkend, was er sprake van sturing door de opdrachtgever. Uit notulen van de opdrachtgevende werkgroep bodemdaling blijkt dat onderzoeksbureau Arcadis niet overal nieuw onderzoek mocht doen, maar moest uitgaan van bestaande literatuur en eigen ervaring. Uit de notulen: ‘Het was juist de bedoeling dat deze onderbouwing uitgevoerd zou worden op basis van de ervaring van Arcadis, dus om geen nieuw onderzoek uit te voeren.’ 

Pots dochter ziet dat juist als het probleem: er worden steeds maar onderdeeltjes onderzocht en nooit naar het grote geheel gekeken. Dat zou volgens haar niet moeilijk moeten zijn. ‘De meeste gegevens zijn openbaar, het enige wat we hebben gedaan is ze op een kaart in te tekenen. Dat zouden wetenschappers of andere deskundigen ook kunnen doen.’ 

De jonge onderzoekster verbaast zich over het slechte niveau van de door Nedmag gebruikte studies. ‘Ze missen alle nuances. Foutmarges worden niet benoemd. Ze nemen de modellen aan voor waarheid, terwijl dat slechts mogelijke scenario’s zijn.’

Haar moeder weet wel waar dat aan ligt. ‘Echt overkoepelend onderzoek is duur, dan moet je zelf gaan meten en verschillende expertises bij elkaar brengen. Daar hebben de instanties geen geld voor.’

Bodemdaling

In het geval van de zoutwinning betekent dat volgens Pot: ‘Nedmag geeft onderzoekers als randvoorwaarde dat de bodemdaling gelijkmatig is. Daar baseren de bureaus vervolgens hun onderzoek op.’

Volgens Pot klopt deze veronderstelling niet. ‘Als je over een heel lange periode kijkt en het steeds bij elkaar optelt, dan lijkt de bodemdaling inderdaad gelijkmatig. Neem je kortere periodes, dan zie je dat de bodem helemaal niet gelijkmatig daalt.’

Ze is niet de enige die tot deze interpretatie van de gegevens komt. In 2010 concludeerde de onafhankelijke bodemdeskundige en ex-NAM-medewerker Adriaan Houtenbos al dat de bodemdaling niet elk jaar even snel gaat, van vorm verandert en dat het diepste punt niet altijd op dezelfde plek heeft gelegen. Kortom: het mooie plaatje van een bodem die rondom de zoutputten in concentrische gelijkmatige cirkels daalt, is niet meer dan een sterk vereenvoudigd model.

‘Er kan best schade zijn, maar die is niet te relateren aan diepe bodemdaling’

Volgens Houtenbos gaan deze modellen ten onrechte ervan uit dat er alleen zout uit het hart van de cavernes wordt gewonnen. Het zout trekt echter ook vanuit de randen en zelfs van buiten de cavernes naar de putten toe, waardoor ook buiten dat gebied bodemdaling optreedt.

Nedmag houdt echter vast aan de plaatjes die onderzoeksbureau Antea voor de zoutwinnaar maakt. Ook de schadebeoordelaars die bij mensen langs komen, nemen dit als uitgangspunt. Daarnaast komen ze met andere mogelijke schadeoorzaken. Volgens Pot allemaal even onzinnig. ‘Ze praten elkaar na. Dan hebben ze gehoord dat dit de veenkoloniën zijn, dus komen ze met veenoxidatie. Ze weten kennelijk niet dat het veen hier allang afgegraven is. Dit gebied is uitgeveend.’

Ook de verschillen in grondwaterstanden die schadebeoordelaars aanhalen, zijn volgens haar een non-argument. ‘De waterstanden verschillen hier altijd tot twee meter tussen zomer en winter. Dat is altijd al zo geweest. De schade is er echter pas sinds 2018. Het enige wat er de laatste decennia veranderde, is de zout- en gaswinning. Daar gaan de beoordelaars nooit op in.’

Nedmag-directeur Bert Jan Bruning ziet dit anders: ‘Je kunt wel aantonen of schade door zout- of gaswinning komt. Als mensen 100 procent zekerheid eisen, is dat er niet. Maar het staat in de rapporten heel duidelijk: is de schade veroorzaakt door diepe bodemdaling, ja of nee? Onze zoutwinning veroorzaakt diepe bodemdaling. En daarmee maak ik geen witte handen. Wat meespeelt: vroeger waren hier kanalen, dus er is van alles met de bodem gebeurd. Er kan best schade zijn, maar die is niet te relateren aan diepe bodemdaling.’

Geen vertrouwen nieuw schadeloket

Nedmag heeft tot nu toe geen schade-uitkering hoeven betalen. Ook het definitieve ontwerp instemmingsbesluit, waarin het ministerie van EZK Nedmag in april van dit jaar groen licht gaf om tot 2045 door te gaan met zout winnen, verplicht Nedmag niet om een schadefonds op te richten.

Het waterschap Hunze en Aa’s is er niet gerust op en stapt daarom naar de Raad van State om de vergunning voor Nedmag aan te vechten. Ook de provincie Groningen heeft deze stap inmiddels aangekondigd. 

Het waterschap probeert al geruime tijd met Nedmag tot afspraken te komen over de verre toekomst. ‘Voor de aankomende periode verwacht ik er wel uit te komen met Nedmag,’ zegt Fien Heeringa (PvdA), dagelijks bestuurder bij het waterschap. ‘Nedmag heeft zich altijd keurig aan de afspraken gehouden. Ik maak me zorgen over de verre toekomst, wanneer Nedmag niet meer bestaat en de bodemdaling in het gebied toch doorzet.’

‘Ik maak me zorgen over de verre toekomst, wanneer Nedmag niet meer bestaat en de bodemdaling toch doorzet’

Dan zijn er volgens Heeringa meer stuwen en gemalen nodig die door bodemdaling ook nog extra worden beschadigd. ‘Dat kost geld en dat moet Nedmag betalen. De belastingbetaler uit het gebied van het waterschap hoeft dit niet op te lossen. Dat betekent namelijk ook dat inwoners van Drenthe, die buiten de contouren van het winningsgebied van Nedmag vallen, hiervoor moeten betalen. Dat is niet terecht.’

Na anderhalf jaar vruchteloos praten heeft het waterschap de gesprekken gestaakt. ‘We komen er niet uit’, zegt Heeringa. ‘Het verschil tussen het bedrag wat wij vragen en dat wat zij bieden is groot. We liggen mijlenver uit elkaar en het gaat om miljoenen.’ 

Het waterschap wil dat er afspraken worden gemaakt voor de komende honderd jaar, waarvoor Nedmag geld opzij zou moeten zetten. ‘Het komt niet op een jaar meer of minder aan. Maar het bedrijf denkt dat het veel minder schade zal veroorzaken, terwijl onze specialisten die goed hebben doorberekend.’

Vanaf november kunnen gedupeerde bewoners hun schade indienen bij de al bestaande Commissie Mijnbouwschade. Nedmag is blij dat deze commissie de afhandeling van het bedrijf overneemt. Directeur Bert Jan Bruning drong al in 2018 aan op de onafhankelijke afhandeling.

Bewoners koesteren weinig hoop op verbetering van de procedure. Actievoerder Jakoba Gräper: ‘Het ontwerp laat zien dat ze zich op het schadeprotocol van Nedmag willen baseren. Dan kunnen ze wel zeggen dat ze ons ontzorgen door de claims voor ons te behandelen, maar als ze vervolgens concluderen dat de schade niet is veroorzaakt door zoutwinning, schieten we er nog steeds niets mee op.’