Het is rustig in Bedum, een klein dorpje net boven Groningen. Maar onder de oppervlakte ligt een politiek en maatschappelijk spanningsveld dat tot diep in Den Haag doortrilt. Op 16 augustus 2012 werd de provincie Groningen opgeschrikt door de hevigste aardbeving in het gebied ooit gemeten. Met een kracht van 3,6 op de schaal van Richter was de beving in Huizinge voor veel Groningers een schokkende wake-up call van het steeds sterker wordende aardbevingsrisico in hun provincie. Sindsdien hebben de door gaswinning veroorzaakte aardbevingen de regio niet meer met rust gelaten.

Ook de boerderij van Annemarie Heite uit Bedum liep grote schade op door de beving in Huizinge. De klassieke kop-hals-rompboerderij uit 1839 staat nu op instorten. Houten stutten moeten de schuur en het woonhuis beschermen tegen inzakken. Maar de scheuren kruipen elke dag verder door muren en pleisterwerk heen. ‘Bij een vergelijkbare beving als Huizinge houdt de fundering het niet en stort het hele huis in’, legt Heite met een bezorgde blik uit. Direct na de beving in 2012 klopte Heite al aan bij de NAM, de Nederlandse Aardolie Maatschappij, die als uitvoerder van de aardgaswinning in het Groningerveld verantwoordelijk wordt gehouden voor de schade als gevolg van aardbevingen. Sindsdien is ze in een slepende procedure beland met een van de machtigste organisaties in het noorden van het land.

‘Bij een vergelijkbare beving als in 2012 houdt de fundering het niet en stort het hele huis in'

Aanvankelijk leek de NAM Heite gunstig gezind te zijn. Er werd meegedacht over het vinden van een oplossing en het wegwerken van de eerste bevingsschade. Bij nader onderzoek bleek echter dat de boerderij grondig versterkt zou moeten worden wilde het pand bij een toekomstige beving niet compleet instorten. Een volledig nieuwe fundering was nodig om er veilig te kunnen blijven wonen. Zo’n nieuwe fundering is echter niet zomaar aangelegd onder een meer dan 150 jaar oude boerderij, en in juli 2014 werd het pand in Bedum dan ook als bijzonder complex geval aangemerkt. Dat betekende dat er speciale regelingen voor getroffen zouden worden, buiten de bestaande schademeldingsloketten van de NAM om. Wat volgde was een lange onderhandelingsronde, die ondanks de strijdvaardigheid van Heite toch 'een emotionele achtbaan' voor haar was.

Dealbreaker

De NAM gaf aanvankelijk aan dat de kwestie 'geen financiële consequenties' voor haar zou mogen hebben, ongeacht de oplossing — versterking van het bestaande pand of nieuwbouw — waar ze voor zou kiezen. Maar een voorstel van Heite om het huis geheel in oude stijl te herbouwen werd afgewezen omdat de NAM de geschatte kosten ‘niet redelijk’ vond. Heite: ‘Ons huis is total loss en wij willen simpelweg niets minder dan dat wat we nu hebben.’

Na deze afwijzing besloot de gedreven Groningse dan ook om de NAM voor de rechter te dagen. Prompt ontving ze een voorstel van de NAM om toch maar weer terug te keren aan de onderhandelingstafel. Na een nieuwe, vijf uur durende onderhandelingssessie met vertegenwoordigers van de NAM en het Amsterdamse advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek besloot Heite afgelopen september om water bij de wijn te doen. Ze ging akkoord met een nieuw voorstel tot sloop en herbouw zonder oude stijl, de goedkoopste optie voor de NAM.

De gasreus stelde echter één voorwaarde: de bouw zou bekostigd worden vanuit een financieringsdepot bij een notaris. De NAM wou een depot op haar naam, dat ondergebracht zou worden bij de De Brauw Blackstone Westbroek. Volgens Heite was dit ‘een dealbreaker’ voor de NAM: zonder depot geen akkoord. En dus besloot ze om na vijf uur onderhandelen en drie jaar aan schade met deze onverwachte voorwaarde in te stemmen. Heite: ‘Met een nieuw huis kunnen we tenminste weer vooruit met ons leven. Dan leven we niet jaren in een bouwval.’

Binnen een week na dit akkoord ontving Heite echter een brief van De Brauw Blackstone Westbroek waarin de NAM terugkwam op de gemaakte afspraak. Naar eigen zeggen zou de depotconstructie een belangenconflict opleveren. De Brauw Blackstone Westbroek is namelijk ook het advocatenkantoor dat Shell bijstaat in juridische geschillen bij aardbevingen. Shell is voor 50 procent eigenaar van de NAM; de andere helft komt toe aan het Amerikaanse energiebedrijf ExxonMobil. De advocatentak van De Brauw zou Shell in het geval van een geschil nu mogelijk niet kunnen bijstaan omdat het depot bij het kantoor zelf is ondergebracht.

Annemarie Heite: ‘Dit wisten ze van tevoren natuurlijk ook al wel. Shell Legal (de juridische afdeling van Shell, red.) lijkt de NAM teruggefloten te hebben. De NAM komt steeds op haar afspraken terug.’ Maar ook over de depotconstructie zelf is Heite verbolgen. ‘Je kan zo je aannemer niet betalen, want dat moet steeds uit het depot vergoed worden. De NAM eigent zich zo constant de rol van controleur toe, terwijl er volgens de overeenkomst die we hebben gesloten alleen sprake zou zijn van een eindcontrole. Het is treiteren en traineren.’

Naar aanleiding van deze zaak heeft SP-Kamerlid Eric Smaling eind januari Kamervragen gesteld aan minister Kamp van Economische Zaken. In zijn reactie laat Kamp weten niet in te gaan op individuele gevallen en alleen in algemene zin aan te geven dat er tussen de betrokken partijen vaststellingsovereenkomsten zijn gesloten over hoe de schade wordt afgehandeld.

Gedwongen zwijgen

Alleen al in de omgeving van Bedum zijn drie andere gevallen waarbij de NAM volledige geheimhouding over de afspraken bedongen heeft

Het is exemplarisch voor hoe de NAM te werk gaat in Groningen. Zoals de boerderij van Heite, zijn er veel boerderijen en gebouwen met zware schade als gevolg van meerdere aardbevingen. Bij Heites buren is een schuur ingestort, en bijna geen enkele boerderij in het gebied wordt niet ondersteund door houten stutten. Maar er is een cruciaal verschil: Annemarie Heite durft wel in het openbaar te praten. Voor veel anderen in de regio is dat onmogelijk. Alleen al in de omgeving van Bedum zijn drie andere schadegevallen waarbij de NAM volledige geheimhouding over de afspraken bedongen heeft. In deze gevallen, waar gekozen is voor complete herbouw van de beschadigde panden, heeft de NAM de volledige controle over het bouwproces in handen. Dit betekent dat de NAM alle bouwbonnen op bestekniveau controleert, en de NAM vervolgens zelf bepaalt of ze die uitbetaalt uit het depot. Geen van de betrokken gedupeerden is bereid te praten met de media zolang deze overeenkomsten met de NAM lopen. Want zolang de NAM hun nieuwe huis moet financieren durft niemand de organisatie tegen de schenen te schoppen.

‘Het is net Machiavelli,’ verklaart Heite. ‘Omdat de NAM met elk individu andere, geheime afspraken maakt, kunnen de Groningers de krachten niet bundelen.’ Zo is iedereen overgeleverd aan de juridische en financiële grillen van een machtige multinational.

De vraag is waarom de NAM zo’n depotconstructie als een dealbreaker ziet. ‘Ik kan niet anders dan tot de conclusie komen dan dat het nodig is om controle te houden,’ verklaard Heite. ‘Op het moment dat de bouw vanuit een depot bij de notaris vergoed moet worden, blijf je de hele tijd afhankelijk van de NAM. Het is pure terreur, iedereen is bang.’

NAM-terreur

Niet alleen Annemarie Heite spreekt van de terreur van de NAM. Ook Hiltje Zwarberg uit Termunterzijl, een dorp aan de Eemsmonding, verhaalt van de NAM-terreur. In zijn geval wordt er getreiterd en getraineerd nog voor de schadeafhandeling überhaupt aan de orde is. Eind 2014, vlak voor de kerstdagen, moest Zwarberg halsoverkop zijn huis uit, omdat er actuut instortingsgevaar dreigde. Om er weer veilig in te kunnen wonen, moest de woning ‘beperkt verstevigd’ worden, zodanig dat je bij een zware beving nog wel veilig je huis uit kunt komen, maar het gebouw daarna total loss is. De kosten van deze operatie: ruim 180.000 euro. En dat voor een huis met een geschatte (huidige) WOZ-waarde van zo’n 130.000 euro. De NAM weigerde deze kosten echter te betalen en wijdde de schade aan Zwarbergs woning aan de ‘slappe kleigrond’ waar het huis op gebouwd is. Het was het begin van een slepende procedure van inmiddels ruim anderhalf jaar. Al die tijd woont Zwarberg al in een huurwoning, en is de verstevigingsoperatie aan zijn huis nog altijd niet van start gegaan.

Zwarbergs probleem: zijn woning ligt buiten de zogenoemde contourenkaart, die bepaalt in welk gebied schade als aardbevingsschade kan worden aangemerkt. De NAM weigert dus zijn schade in behandeling te nemen. Opmerkelijk genoeg wordt lichte aardbevingsschade tot enkele duizenden euro’s bij de buren wel gewoon vergoed. De slappe kleigrond buiten de contourenkaart lijkt dus vooral een gelegenheidsargument in deze zaak.

En dus stapte ook Zwarberg naar de rechter. En net als met de Bedumse boerderij van Heite, probeerde de NAM op het laatste moment een schikking te treffen. Zwarberg: ‘Als de rechter oordeelt dat de NAM ook buiten de contourenkaart verantwoordelijk is voor dergelijke grote schade van honderdduizenden euro’s, is dat een financieel enorm probleem voor het bedrijf. Het zou een precedent scheppen waarbij duizenden extra Groningers hun potentieel grote schade op de NAM kunnen verhalen. Elke keer als ik dreig de rechtszaak weer op te starten, komen ze met een nieuw onderhandelingsvoorstel aanzetten, zo bang zijn ze om te verliezen.’

Het is een principekwestie geworden, zo lijkt het. Want de kosten die nu al zijn uitgetrokken voor het hele advies- en onderzoekstraject voor dit ene pand liggen waarschijnlijk al even hoog als de kosten die de hele versteviging van het huis met zich mee zou brengen, zo berekende Zwarberg.

Zwarberg: ‘Ik sta met de rug tegen de muur. Ik kan geen kant op, want kan niet zomaar zelf 180.000 euro neerleggen. Er loopt nu een bodemonderzoek om na te gaan of de schade inderdaad aan de slappe grond te wijten is.’ Maar voor een onafhankelijk onderzoek heeft Zwarberg lang moet vechten. De onderzoeken van de NAM zelf vertrouwt hij niet. ‘Je komt in een heel wantrouwige situatie terecht. Ik vertrouw niets meer van wat ze zeggen. Ik neem tegenwoordig zelfs telefoongesprekken op. Het lijkt wel of ik in de DDR woon.’

Rapport

Dit wantrouwen van inwoners komt ook sterk naar voren in het rapport dat Leendert Klaassen, de Onafhankelijke Raadsman voor Groningen, de afgelopen week naar buiten bracht. In zijn jaarrapportage 2015 trekt hij harde conclusies over de schadeafhandeling als gevolg van de gaswinning door de NAM. De ombudsman, sinds 2013 speciaal ingesteld voor de aardbevingsproblematiek in Groningen, concludeert dat het aantal klachten over de schadeafhandeling in een jaar tijd met ruim 50 procent is toegenomen tot 267 en stelt dat de sociaal-maatschappelijke gevolgen groter zijn geworden. ‘In veel klachten klinkt frustratie en boosheid door', schrijft Klaassen. 'Inwoners geven soms aan de moed te verliezen en voelen zich machteloos. Er is een groep getroffen mensen die de grens van hun incasseringsvermogen heeft bereikt. Het gaswinningsdossier heeft een stevige impact op de psyche van deze inwoners.’

Contra-expertise

Een van de grotere contra-expertisebureaus in Groningen, dat niet met naam genoemd wil worden, bevestigt het wantrouwen in de onderzoeken van de NAM. ‘De kwaliteit van de rapporten die de NAM opstelt, is zwaar onder de maat. We merken dat de taxateurs van de NAM met de opdracht het veld in worden gestuurd om vanuit een bepaald financieel voordelig perspectief te beoordelen. Dat doet de gedupeerden geen recht. Het hangt er dan maar net vanaf hoe mondig de gedupeerde is. Als men niet op zijn strepen staat en geen contra-expertise aanvraagt, heeft de NAM de eerste slag al gewonnen.’

'Als men niet op zijn strepen staat en geen contra-expertise aanvraagt, heeft de NAM de eerste slag al gewonnen'

In de Groningse contra-expertisemarkt circuleren nu naar schatting enkele duizenden tot 10.000 dossiers. In het merendeel wordt uiteindelijk wel een overeenstemming bereikt. ‘Maar daar waar de financiële belangen groter worden, wordt het proces stroperiger,’ legt de anonieme contra-expert uit. Op het moment dat er te grote verschillen zijn in de kostenbeoordelingen van de  NAM en de contra-expert, kiest de NAM ervoor om weer een losse deal met de gedupeerde te sluiten, buiten de contra-expert om. ‘Ik vind dat geen kiese manier van opereren. Als je niks te verbergen hebt, kan de NAM samen met de contra-expert en de gedupeerde in openheid naar een oplossing zoeken.’

1 miljard

Ook voor Groningers van wie het huis niet direct op instorten staat, hebben de aardbevingen grote gevolgen. Volgens een studie van de Rijksuniversiteit Groningen leiden de aardbevingen tot een ernstige verstoring van de woningmarkt. Professor George de Kam becijferde op basis van de huidige verkopen dat de waarde van zo’n 180.000 Groningse huizen gezamenlijk met bijna 1 miljard euro is gedaald. Veel inwoners van het aardbevingsgebied die zouden willen verhuizen, krijgen hun huis nu niet verkocht of moeten het tegen een zwaar verlaagde prijs van de hand doen.

Ex-NAM’er trekt ten strijde

Een oud-medewerker van de NAM, die niet met naam genoemd wil worden, vertelt aan Follow the Money hoe er ook binnen de NAM een ongezonde sfeer heerst. ‘Het is ieder voor zich, God voor ons allen.’

‘Op de werkvloer zijn wel geluiden van kritiek’, zo vertelt de ex-NAM’er, ‘maar voor echte klokkenluiders is geen ruimte. Je wilt als werknemer ook niet je baan riskeren, want in Groningen zijn nu eenmaal weinig andere goede werkgevers. Heel veel mensen zitten hier ook alleen voor het geld, dat merk je in het hele bedrijf terug. Ik heb inspectierapporten van pijpleidingen gezien die aan alle kanten rammelden, maar waar iedereen de mond over hield.’

Ook deze ex-medewerker van de NAM is de dupe van aardbevingschade. Hij is dan ook begonnen met een rechtszaak tegen zijn voormalige werkgever waarin hij eist dat hij uitgekocht wordt. ‘Die grote beving gaat komen, en ik wil niet dat mijn huis dan total loss is.’

'Heel veel mensen zitten hier ook alleen voor het geld, dat merk je in het hele bedrijf terug'

Uitkoop is een grote wens van veel inwoners die hun huis niet meer verkocht krijgen en van wie de hypotheek onder water staat. Het wordt ze echter niet makkelijk gemaakt. Alleen in zeer uitzonderlijke gevallen, na een slepende procedure bij de onafhankelijke Commissie Bijzondere Situaties, wil de NAM besluiten tot uitkoop over te gaan. ‘Om dat te bereiken moet je compleet doorgelicht worden,' aldus een andere gefrustreerde Groningse die ook niet met naam genoemd wil worden. 'De commissie vraagt al je financiële en medisch-psychologische gegevens op en speelt die vervolgens door aan de NAM. Zo onafhankelijk is die commissie dus niet. Het is wederom een manier om gedupeerden volledig te controleren en hen te hinderen in het halen van hun recht.’

De ex-NAM’er herkent deze praktijken van zijn voormalige baas. ‘Makkelijke schades worden snel verholpen. Dat is allemaal een beetje pappen en nathouden. Maar bij echt grote schades gaat men moeilijk doen.’ Hij vertelt hoe net als bij de boerderij van Heite in Bedum, afspraken over schadevergoedingen eenzijdig door de NAM zijn teruggedraaid. ‘Ook betalingsafspraken kwam men niet na. Ik heb ze toen een brief gestuurd met al mijn bezwaren. De NAM antwoordde toen dat ik maar naar de psychiater moest gaan en medicatie moest gebruiken. Het gaat je niet in je kouwe kleren zitten.’

Of, zoals hij het ietwat platter formuleert: ‘Tot op zekere hoogte nemen ze je serieus. Daarna word je serieus genómen.’

Politiek

SP-Kamerlid Eric Smaling laat in een reactie op de in dit artikel geschetste problematiek het volgende weten: ‘De indruk die de NAM sterk wekt, is dat ze niet genereus omgaat met door haar toedoen veroorzaakte schade. Maar ik kom in Groningen heel veel mensen tegen die op allerlei mogelijke manieren klem zitten. Ik zie daar heel veel radeloosheid.’

‘Het probleem is dat de NAM op individuele basis overeenkomsten sluit. Groningers kunnen daardoor nooit een front vormen. Het is heel ondoorzichtig. Sommige woningen worden wel opgekocht en gesloopt. Andere niet. Niemand die kan uitleggen waarom.’

Van minister Kamp verwacht Smaling op dit moment echter weinig. ‘De minister zei bij het laatste kamerdebat dat de NAM een maatschappelijk verantwoorde onderneming is. Dat zegt wel genoeg.’

VVD-Kamerlid André Bosman daarentegen wijst vooral op de vele lichte schades die wel snel afgehandeld worden. ‘We moeten niet vergeten dat er ook al heel veel is bereikt om schade te verhelpen. En voor de complexe gevallen hebben we verschillende instanties opgericht waar gedupeerden hun gelijk kunnen halen. In het uiterste geval kan iemand daarna natuurlijk ook gewoon naar de rechter stappen.’

Het recht van de sterkste

Maar daar schuilt precies het knelpunt. Om een onafhankelijk onderzoek af te dwingen naar de schade aan zijn woning, moest Zwarberg een lange juridische strijd voeren. Veel andere mensen in Groningen kunnen het simpelweg niet betalen om naar de rechter te stappen. En vanwege de historie van het gebied is het voor veel inwoners nu ook niet meer mogelijk om nog een rechtsbijstandsverzekering af te sluiten voor aardbevingsschade. Zij zitten klem in een situatie die financieel en politiek gezien hun macht te boven gaat.

Met haar beleid van geheime afspraken, afgedwongen controle en constante onduidelijkheid lijkt de NAM bewust voor een strategie van verdeel-en-heers te hebben gekozen. Als economische grootmacht en belangrijke werkgever in de provincie Groningen kan zij haar machtspositie gebruiken om mensen zwaar onder druk te zetten. Het is het recht van de sterkste dat op deze manier heerst.

Het doel achter deze strategie? ‘Uitstellen, uitstellen, uitstellen. De NAM wil de realiteit niet onder ogen zien en probeert een miljardenstrop zo lang mogelijk voor zich uit te schuiven’, aldus Zwarberg. De Nederlandse Aardolie Maatschappij lijkt zo de kop in het zand te steken, en te hopen dat die nieuwe grote beving nooit gaat komen.

Reactie van de NAM

In een reactie op dit artikel laat de NAM het volgende weten:

'Wij nemen nadrukkelijk afstand van het geschetste beeld. Ook bij de beperkte groep complexere schadedossiers, waarvan in dit artikel een zeer eenzijdig beeld wordt geschetst, worden overeenkomsten gesloten met bewoners. We nodigen Follow the Money graag uit voor een gesprek over de complexiteit die schuilt achter dit soort dossiers, die zich kenmerken doordat er veel meer speelt dan schade door aardbevingen.'

Daar gaat Follow the Money graag op in.

Dit artikel is tot stand gekomen met de Lira Startsubsidie voor jonge journalisten van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.