‘Shell en ExxonMobil zetten de NAM te koop voor 1 miljard euro’. Dat bericht van persbureau Reuters zorgde vorig jaar september voor ophef. Niet alleen in Groningen, het haalde zelfs de internationale pers. Zouden de oliebedrijven onder de kosten voor de aardbevingsschade uit proberen te komen? 

Al snel bleek de soep minder heet: alleen de kleine gasvelden op land en op zee gingen in de verkoop. Desondanks was de aankondiging – na eerdere ontslagrondes en plannen om het hoofdkantoor in Assen te sluiten – opnieuw een signaal van het naderende einde van het Nederlandse gasbedrijf. 

In politiek Den Haag vroegen bezorgde Kamerleden zich af of het bedrijf na sluiting van het Groningenveld wel in staat zou blijven om de miljarden kostende versterkingsoperatie in Groningen te betalen. Als die inkomstenbron zou opdrogen, blijven immers alleen nog de gasopslagen Grijpskerk en Norg over. 

Wat zij niet wisten: Norg is een ware cashcow. Door een akkoord met de Nederlandse overheid en de gestegen gasprijzen van het afgelopen jaar, levert de gasoplag de NAM mogelijk een miljardenwinst op. Dat blijkt uit berekeningen die Follow the Money en Platform Authentieke Journalistiek maakten op basis van ramingen en rekensommen aangeleverd door het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK) voor de Miljoenennota 2023.

Creatief met gas

Na de aankondiging van minister Eric Wiebes van EZK in 2018 om de gaskraan in Groningen te sluiten, was NAM-aandeelhouder Shell ‘behulpzaam met een creatief idee’ om de winning uit het Groningenveld voortijdig te beëindigen. Dat stelde directeur Shell Nederland, Marjan van Loon, tijdens haar verhoor door de parlementaire enquêtecommissie Groningen.

De gasopslag onder het Drentse dorp Norg, een bezitting van de NAM, kon mogelijk de oplossing bieden, dacht het bedrijf. Het aanbod van Van Loon: de opslag zou gevuld kunnen worden met gas ingekocht op de internationale markt in plaats van geproduceerd uit het Groningenveld. Zo zou de winning van 11,9 miljard kubieke meter gas kunnen worden voorkomen en de gaskraan eerder dicht kunnen. 

Het ministerie ging vrijwel direct in op het aanbod. De NAM kreeg in september 2019 de opdracht om gas in te kopen op de markt – en een voorschot van 90 miljoen euro. 

In 2021 maakten de Nederlandse staat, de NAM en haar aandeelhouders, Shell en ExxonMobil, de afspraak definitief in het zogeheten Norg Akkoord. 

Het ministerie betaalt de inkoop van 11,9 miljard kuub gas en de NAM mag dat voor eigen rekening verkopen. Immers: ‘Zonder het Norg Akkoord zou de NAM het benodigde gas (nagenoeg kosteloos) uit het Groningenveld hebben gewonnen en verkocht op de markt (…) De Staat vergoedt daarom NAM de inkoop van het gas’, aldus een toelichting van het Ministerie van EZK namens staatssecretaris Vijlbrief, naar aanleiding van zijn verhoor door de parlementaire enquêtecommissie.

Aan het einde van het gasjaar wordt de balans opgemaakt en kan de NAM indien nodig een aanvullende factuur sturen. Want het bedrijf wordt volgens de afspraken gecompenseerd voor alle kosten die het maakt.

De financiële route loopt zo: het ministerie van EZK maakt geld over naar de Maatschap Groningen, de privaat-publieke samenwerking waarin het staatsbedrijf Energie Beheer Nederland (EBN) en de NAM de gaswinning uit Groningen beheren. De maatschap geeft gashandelshuis GasTerra de opdracht om het gas in te kopen op handelsplaats TTF. Dit gas wordt vervolgens door Gasunie getransporteerd naar de opslag van de NAM onder het Drentse Norg.

Stijgende kosten

Wat toen nog niemand zag aankomen, was dat de gasprijzen in de volgende jaren veelvuldig over de kop zouden gaan. De uitgaven uit de staatskas aan ‘Norg’ stegen hierdoor in rap tempo. In het eerste jaar, 2019/2020, wordt er 1,1 miljard kuub gas ingekocht voor 85 miljoen euro. In het daaropvolgende jaar kosten de ingekochte 2,7 miljard kuub gas maar liefst 800 miljoen euro. In 2022 rijzen de gasprijzen, als gevolg van de Russische inval in Oekraïne, de pan uit. In april van dat jaar verwacht het ministerie van EZK 6,5 miljard euro te moeten betalen voor 5 miljard kuub gas. Een prijsstijging van meer dan 1500 procent ten opzichte van twee jaar daarvoor. 

‘We hoeven hier niets aan te verdienen’

Volgens het Norg Akkoord moet er nog 3,1 miljard kuub gas worden ingekocht. Hiervoor heeft EZK nog eens drie miljard euro gereserveerd; een bedrag dat afhankelijk van de ontwikkelingen van de gasprijs hoger of lager zou kunnen uitvallen. 

‘Een kleine fee’

Een tegenvaller voor de staatskas, maar volgens staatssecretaris voor mijnbouw Hans Vijlbrief zou de NAM niet profiteren van deze gigantische kostenstijging. ‘Het geld gaat door het gasgebouw heen, maar in essentie blijft er nergens geld hangen, behalve een kleine fee voor de NAM,’ vertelde hij tijdens zijn verhoor door de parlementaire enquêtecommissie. ‘Geen groot geld.’ 

Ook volgens Shell-directeur Van Loon was het aanbieden van Norg eerder een soort vriendendienst. ‘We hoeven hier niets aan te verdienen,’ vertelde ze de enquêtecommissie, ‘…je moet natuurlijk wel gas inkopen en opslaan en de prijs van de gas kan anders zijn, maar de uiteindelijke situatie voor Shell of Esso is onveranderd: wij verdienen hier niet aan.’

Later nuanceerde ze dit. Het bedrijf zou er alleen niet méér aan verdienen dan als het wel Groninger gas zou gebruiken: ‘Ten opzichte van die twee scenario’s zijn de uitkomsten hetzelfde.’ 

Oftewel: de NAM ontvangt één op één compensatie voor het niet gebruiken van het Groningenveld. De rekening voor het gas dat de NAM hiervoor elders inkoopt, is voor de staat, ongeacht de stijgende gasprijs. In tijden van enorme prijsschommelingen is dat een welkome bijkomstigheid voor het gasbedrijf. Het ondernemersrisico van de NAM op dit onderdeel is daarmee afgewenteld op de belastingbetaler.

Miljardenwinst

Door deze gegarandeerde betaling kan de NAM meer aan het akkoord verdienen dan slechts een ‘kleine fee’. Hoeveel meer? Dat is bij benadering te achterhalen door een rekensom te maken op basis van ramingen van het Ministerie van Economische Zaken. 

Door de stijgende gasprijzen nemen niet alleen de uitgaven, maar ook de inkomsten toe. De gasbaten stijgen als gevolg van hogere belastinginkomsten en de winsten van Energiebeheer Nederland. Volgens de ramingen vloeit uiteindelijk 70 procent van de uitgaven terug naar de schatkist in de vorm van dividend en vennootschapsbelasting. 

Het ministerie heeft ook een inschatting gemaakt van het door de NAM te betalen winstaandeel. Hierdoor is het mogelijk om te berekenen wat het bedrijf in totaal kan verdienen aan het Norg Akkoord (zie kader hieronder). Het resultaat voor de NAM onder de streep: een mogelijke nettowinst van 3 miljard euro.

‘Ik heb er een heel ongemakkelijk gevoel bij’

Let wel: het gaat om een berekening gebaseerd op de afspraken uit het Norg Akkoord en ramingen van EZK. De daadwerkelijke nettowinst van de NAM zal lager zal uitvallen door de eenmalige solidariteitsheffing die de Tweede Kamer afgelopen december goedkeurde: een extra belasting van 33 procent op de overwinsten van energiebedrijven over 2022. Bovendien zijn de gasprijzen inmiddels weer flink gedaald. Niettemin staat als een paal boven water dat de NAM veel geld gaat verdienen aan het akkoord.

Tabel afkomstig uit de Miljoenennota 2023 

Niet meer winst dan anders

Hoewel de afspraken ertoe hebben geleid dat de gaskraan in Groningen sneller dicht kon, wringt de schoen. Terwijl de staat miljarden overmaakt aan de NAM, heeft het bedrijf namelijk nog een rekening openstaan van 190 miljoen euro. De NAM zou alle rekeningen voor herstel en versterking in het aardbevingsgebied moeten betalen, maar steggelt over ingediende facturen en weigert kosten te betalen die volgens het bedrijf niet onder de afspraken vallen. Staatssecretaris Vijlbrief stapte daarom in juni vorig jaar naar de rechter. ‘Ik heb er een heel ongemakkelijk gevoel bij dat we aan de ene kant grote bedragen moeten overmaken, maar dat er aan de andere kant rekeningen niet worden voldaan,’ legde hij deze stap uit.  

Alleen al met de winst uit Norg zou de NAM makkelijk de tot nu toe ingediende rekeningen voor herstel- en versterkingswerkzaamheden kunnen betalen. Saillant detail: deze winst kon worden gemaakt door de garantstelling van en betaling door de Staat der Nederlanden.

Shell zegt in een reactie alleen gecompenseerd te worden voor de winsten die het bedrijf anders had gemaakt op het oppompen en verkopen van Gronings gas. Alleen komt deze compensatie uit de staatskas. Daarmee is het ondernemersrisico – dat juist in de energiecrisis hoog is – op het bord van de belastingbetaler beland. Zo betaalt de Nederlandse burger een groot deel van de kosten van het herstel van de aardbevingsschade zelf.