In de rechtbank in Groningen werd op 11 maart 2021 een nieuwe klap uitgedeeld in een reeks mokerslagen voor de Nederlandse boeren. De stikstofcrisis woedde al in volle hevigheid, maar toch konden melkveehouders tot dat moment gewoon nog hun veestapel uitbreiden. Door zogeheten ‘emissiearme stalsystemen’ – door sommigen ook wel ‘tovervloeren’ genoemd – te installeren, zouden boeren de uitstoot van stikstof flink kunnen terugdringen. De Meadowfloor van Proflex zou zelfs voor meer dan een halvering van die uitstoot zorgen. 

Dit klinkt bijna te mooi om waar te zijn, en dat is het helaas ook. Al in 2019 bleek uit onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) dat het effect van emissiearme stalsystemen schromelijk overdreven werd. Iets dat later meerdere malen werd bevestigd in ander wetenschappelijk onderzoek. En aangezien er volgens de Europese natuurbeschermingsregels bij vergunningverlening geen twijfel mag bestaan over effectiviteit van stikstofreducerende innovatie, zette de rechter in Groningen een dikke streep door uitbreidingsplannen van een veehouder op basis de Meadowfloor van Proflex.

In navolging van de rechter in Groningen, sprak ook de rechtbank Midden-Nederland zich in september 2021 uit over vergunningen voor melkveehouders met emissiearme stallen. Ditmaal ging het niet alleen over de Meadowfloor van Proflex, maar ook over de ECO-vloer van de Belgische fabrikant Anders Beton. Het oordeel was hetzelfde. 

Betekende deze uitspraken een definitief einde voor de emissiearme ‘tovervloeren’? Allerminst. Follow the Money en EenVandaag bekeken honderden vergunningen en vroegen aanvullend aan de provincies om cijfers. Daaruit blijkt dat vrijwel alle provincies sinds de uitspraak in Groningen van begin 2021, gewoon zijn doorgegaan met dit soort vergunningen verlenen. In 74 vergunningaanvragen wordt melding gemaakt van de twee controversiële stalsystemen. Alleen voor Friesland zijn geen exacte cijfers beschikbaar, maar de provincie schat dat er sinds 12 maart 2021 ongeveer 95 vergunningen verleend zijn. Dat brengt het totaal op 169.

Overigens is niet bekend of het bij al deze vergunningen gaat om een uitbreiding van de veestapel. Het is ook mogelijk dat oude stalvloeren vervangen moesten worden. Ook is niet bekend hoeveel van de vergunde uitbreidingen daadwerkelijk hebben plaatsgevonden en hoeveel veehouders hun stallen hebben uitgebreid zonder daarvoor een vergunning aan te vragen (zie kader ‘Niet vergunningsplichtig?’). Wel weet een woordvoerder van de provincie Brabant te vertellen dat er in die provincie in totaal 350 stallen in gebruik zijn met een ECO-vloer of Meadowfloor.

Al sinds 2019 twijfel over effectiviteit van ‘tovervloeren’

Gezien de wetenschappelijke twijfel over het effect van die emissiearme stallen, is het opvallend dat er zoveel vergunningen zijn verstrekt. De wet schrijft namelijk voor dat een vergunning pas verleend mag worden als negatieve effecten op de natuur kunnen worden uitgesloten. Hoe heeft het dan kunnen gebeuren dat het effect van deze stalsystemen zoveel optimistischer wordt ingeschat door provincies?  

Allereerst: hoe werken die emissiearme stalsystemen precies? 

De ECO-vloer en Meadowfloor zorgen ervoor dat urine en poep van koeien snel en apart via kleppen in de vloer worden afgevoerd naar een ‘mestkelder’ onder de stal. In theorie levert dit grote stikstofwinst op. Als urine en poep met elkaar in contact komen, ontstaat namelijk ammoniak: een stikstofverbinding die bijzonder schadelijk is voor de natuur.

‘Iedere boer weet dat als er poep van de koeien tussen die kleppen komt, ze niet meer zo netjes dichtgaan’

Dat afvoeren gaat volledig automatisch en wordt gedaan door een apart aan te schaffen ‘mestrobot’ of een ‘mestschuif’. Dat eerste is een apparaat ter grootte van een fikse stofzuiger die over de roostervloer rijdt en alle poep door het rooster perst waardoor het in de mestkelder terecht komt. Een mestschuif is een soort balk die over de vloer wordt getrokken. De kleppen tussen de stal en de mestkelder moeten goed gesloten blijven, zodat de ammoniak niet alsnog vrijkomt. 

In opdracht van het RIVM hebben verschillende deskundigen metingen uitgevoerd om het rendement van die mestschuiven en mestkelders te berekenen. Voor de ECO-vloer gebeurde dat al in 2012 door Wageningen Livestock Research en nogmaals in 2014 door het bedrijf Barneveld Pro Monitoring. Daaruit bleek dat een koe op een ECO-floor per jaar niet dertien, maar slechts zes kilo ammoniak produceert. Een hoopgevend resultaat, waardoor boeren meer dan twee keer zoveel koeien konden gaan houden terwijl de stikstofuitstoot gelijk bleek – op papier althans.

Want in 2019 bleek uit een rapport van het CBS dus dat die berekeningen veel te optimistisch waren. Die conclusie werd in 2021 bevestigd door onderzoek van Wageningen University & Research: emissiearme stallen vangen niet significant meer ammoniak af dan reguliere stallen, stelden de onderzoekers.

Ook boeren zelf wisten dat deze systemen in de praktijk verre van perfect werkten. Tegen Nu.nl zei melkveehouder Michel van Dorst dat hij, toen hij in 2013 een emissiearme stal liet installeren, zelf ook al twijfels had. Dat de mest goed van de urine gescheiden blijft, is alleen in een ideale wereld het geval. ‘Iedere boer weet dat als er poep van de koeien tussen die kleppen komt, ze niet meer zo netjes dichtgaan als toen ze schoon waren,’ zei Van Dorst op Nu.nl. ‘Als die kleppen open blijven staan heeft het echt geen effect.’

Rechtszekerheid

Raoul Beunen, universitair hoofddocent omgevingsbeleid bij de Open Universiteit, vindt het ‘onbegrijpelijk‘ dat de provincies die vergunningen zijn blijven verstrekken, ondanks eerdere rechterlijke uitspraken en wetenschappelijk onderzoek dat liet zien dat er twijfel was over de daadwerkelijke emissies. ‘Ze verzaken hun plicht de natuur te beschermen. Bovendien is het niet eerlijk voor veehouders die willen uitbreiden en van de provincies de indruk hebben gekregen dat dat gewoon kon.’

‘Het is niet eerlijk tegenover die ondernemers. Die krijgen een vergunning, maar geen duidelijkheid over de toekomst’

Zeven maanden later na de uitspraak van de rechtbank Midden-Nederland besloot de provincie Utrecht de vergunningverlening naar aanleiding van die uitspraak direct stop te zetten. De provincie vindt het ‘belangrijk dat er vergunningen verleend worden die rechtszekerheid bieden’, staat in een verklaring op de website. En die rechtszekerheid zou er niet zijn, zolang de Raad van State nog geen uitspraak had gedaan. Dat gebeurde pas deze maand. 

Dat andere provincies het voorbeeld van Utrecht niet hebben gevolgd, verbaast Raoul Beunen van de Open Universiteit. ‘Het is niet eerlijk tegenover die ondernemers. Die krijgen dan een vergunning, maar geen duidelijkheid over de toekomst. Voor die gevallen waarin zo’n stal wordt gebruikt om de veestapel uit te breiden, hadden provincies de afgelopen anderhalf jaar eigenlijk moeten zeggen: er zijn teveel onzekerheden, we verstrekken voorlopig geen vergunning.’

Andere stallen

Nu de Raad van State definitief uitspraak heeft gedaan over de vloeren van Anders Beton en Proflex, kunnen op basis hiervan geen uitbreidingsvergunningen meer worden verleend. Maar deze twee vloeren zijn niet de enige controversiële stalsystemen, zegt Valentijn Wösten. Voor de organisatie Mobilisation for the Environment (MOB) vecht hij al jaren in de rechtbank tegen het stikstofbeleid. Wösten was ook degene die de beruchte uitspraak van mei 2019 afdwong die het begin van de stikstofimpasse vormde. 

De Raad van State zegt in haar oordeel: ‘De uitspraken gaan niet over andere emissiearme stalsystemen in de melkveesector en ook niet over emissiearme stallen in de pluimvee- en varkenssector.’ 

Maar volgens Wösten betekent dat niet dat de uitspraak geen precedent schept voor andere rechtszaken: ‘Er zijn een stuk of veertig verschillende soorten stallen voor melkkoeien, waarvan 32 gebruik maken van zo’n mestschuif. Ik zie geen enkele reden waarom deze uitspraak van de Raad van State niet ook van toepassing is op die andere types.’ 

EenVandaag en Follow the Money deden ook onderzoek naar die andere emissiearme stalsystemen in de melkveehouderij. In totaal werden er in de onderzoeksperiode minstens 19 vergunningen afgegeven voor emissiearme koeienstallen van andere merken. Een bescheiden aantal, ten opzichte van de vergunningen die werden verleend voor een ECO-vloer of Meadowfloor. Deze twee stallen scoren dan ook verreweg het beste op stikstofreductie. 

Wöstens zorgen over die andere systemen lijken terecht. In april 2021 bleek uit onderzoek van de Universiteit van Wageningen dat emissiearme stalsystemen gemiddeld twee keer zoveel uitstoten als geadverteerd. Bij stallen voor melkkoeien is dat anderhalf keer zoveel, bij sommige pluimveestallen zelfs bijna vier keer meer. Bij de best scorende emissiearme stallen komt er toch 10 procent meer ammoniak vrij dan beloofd. Dat komt omdat de praktijk ‘simpelweg anders’ is dan de ‘proefsituatie bij de eerste toelating van het stalsysteem,’ legde Margreet van Zanten, hoofd emissieregistratie bij het RIVM, onlangs uit in de Tweede Kamer.

Wösten heeft nog een flink aantal zaken lopen tegen melk- en andere veehouders over uitstootbeperkende innovaties. ‘Naast emissiearme stalsystemen in de melkveehouderij gaat het ook om combiluchtwassers in varkensstallen, dat is echt een superzaak. Er zijn duizenden van die dingen in heel Nederland, maar uit onderzoek blijkt dat die gemiddeld niet 85 procent van de ammoniak afvangen, maar slechts 59 procent. En vaak nog veel minder.’

Hoop op innovatie

De manier waarop provincies zijn omgegaan met deze vergunningen is tekenend voor het stikstofbeleid van de overheid, stelt Raoul Beunen. ​​‘Onder druk van de lobby uit de veehouderij is het jarenlang beleid geweest om uitstoot te reduceren met innovatie zodat de vergunningverlening door kon gaan. Nu is wel duidelijk dat dat niet gewerkt heeft.’ 

Hij wijst erop dat 24 boeren uit de provincie Utrecht in 2019 voor ruim acht ton aan subsidie kregen voor de bouw van emissiearme stallen. ‘Dat is meer dan 30.000 euro aan publiek geld per stal,’ rekent Beunen voor. 

‘We zullen linksom of rechtsom naar een systeem met veel minder dieren moeten’

Onder Christianne van der Wal, minister voor Stikstof en Natuur, waait de laatste tijd een iets andere wind. Zij onderschrijft het belang van innovatie, maar zei in augustus nog tegen de NOS: ‘Als we innoveren, moet het wel juridisch houdbaar zijn. We moeten niet boeren hebben die heel veel investeren in technische innovaties, maar vervolgens bij de rechter vastlopen, omdat die zich afvraagt of de boeren nu echt wel minder stikstof uitstoten.’

Wösten hoopt dat Van der Wal innovatie inderdaad niet meer als heilige graal ziet. ‘We hebben tientallen jaren op de pof geleefd door emissiearme stalsystemen in te zetten die zwaar overschat worden. Met deze uitspraak staat vast dat er met innovatie niet bijster veel meer te halen valt. We moeten gewoon zo snel mogelijk het aantal dieren verminderen. Dat is de enige manier die overblijft om de uitstoot te reduceren.’ 

Raoul Beunen beaamt dit. Hoewel er volgens hem nog best het een en ander mogelijk is door innovatie, zullen we ‘linksom of rechtsom naar een systeem met veel minder dieren moeten.’

Anders Beton en Proflex reageerden niet op vragen van Follow the Money.