Wat Nederland kan leren van Bernie Sanders

De post-Keynesiaanse ‘socialist’

Voor zijn economisch beleid wordt Sanders bijgestaan door Stephanie Kelton. Zij is hoofd van de economiefaculteit aan de University of Missouri – Kansas City (UMKC) en één van de grondleggers van de Modern Monetary Theory (MMT) –ook wel post-Keynesianisme genoemd – een alternatieve economische stroming die langzaam meer voor het voetlicht treedt. Deze stroming maakt een groot onderscheid tussen enerzijds monetair 'soevereine staten' – landen met een eigen ‘zwevende’ valuta en anderzijds landen in een munteenheid of landen die de waarde van hun munt gekoppeld hebben aan een andere munt (in dit artikel verder aangeduid als 'niet-soevereine staten'). De essentie van de MMT is dat een soevereine staat eerst geld in omloop moet brengen (voor een tegenprestatie van de ontvanger) voordat ze belasting kan heffen, in tegenstelling tot een huishouden dat eerst geld moet verdienen voordat ze het kan uitgeven. Belasting geeft geld haar waarde en een goede overheid besteedt volgens deze theorie geld aan zaken die de werkgelegenheid maximaliseren en daarmee ook de effectieve vraag in de economie, doordat de koopkracht van werkzoekenden toeneemt.

Belasting geeft geld haar waarde

Voor Amerikaanse begrippen is de economische agenda van Bernie Sanders vrij socialistisch. Hij wil werkloosheid bestrijden met overheidsuitgaven die de staatsschuld vergroten. Deze mensen kunnen zich nuttig gaan maken door de infrastructuur meer geschikt te maken voor efficiënt vervoer, huizen aan te passen en op verschillende manieren het energiesysteem te verduurzamen. Verder wil hij het minimumloon verhogen, educatie goedkoper maken en de verzorgingsstaat verder uitbreiden door het zorgstelsel toegankelijk te maken voor iedereen.

Dat is heel wat voor een land dat sinds de jaren ’50 allergisch is voor alles wat riekt naar socialisme. Wellicht hangt dat ergens samen met de historie van het continent, dat van oudsher – in tegenstelling tot de Engelse cultuur – kansen aan alle lagen van de bevolking bood. En door een traditie waarin alle kinderen een deel van het familiekapitaal erfden – waar in ‘moederland’ Engeland in de 19e eeuw vooral nog het eerstgeboorterecht gold – was het ook in veel gevallen noodzakelijk dat men eigen succes zou gaan nastreven. Het is dan misschien ook geen toeval dat Sanders vooral bij millenials goed scoort – de groep die vooral beter wordt van fiscale stimulering. 

Soevereine staat

Onder oudere generaties kan Sanders op minder steun rekenen. De kritiek is zowel gericht op de rechtvaardigheid van Sanders’ beleid als op de betaalbaarheid er van. Volgens de MMT is de betaalbaarheid echter geen punt doordat de VS een soevereine staat is die zelf geld uitgeeft. Dat betekent niet dat de VS onbeperkt geld kan uitgeven aan alles wat het land maar wil, want de wijze waarop het wordt besteed – de efficiëntie – bepaalt of de uitgaven leiden tot inflatie. Alleen bestedingen die de (onvrijwillige) werkloosheid verlagen, zorgen voor welvaartsgroei zonder inflatie. Verkeerd besteed geld jaagt de inflatie wel degelijk aan, wat ook betekent dat de overheid moet stoppen met stimuleren zodra niemand meer onvrijwillig werkloos is.

Belasting wordt achteraf geheven om het geld initieel geaccepteerd te krijgen bij de uitgifte

Belasting wordt niet geheven om dit te bekostigen, het is juist andersom. Belasting wordt achteraf geheven om het geld initieel geaccepteerd te krijgen bij de uitgifte. Geld heeft immers geen intrinsieke waarde, dus het helpt dat het in ieder geval als belasting-token kan worden gebruikt; als een soort ‘verlaat de gevangenis’-kaart in het Monopoly-spel.

Over de rente op staatsobligaties hoeft men zich volgens de MMT ook niet druk te maken, want de centrale bank kan zelf de korte termijn-rente bepalen door zoveel obligaties van haar eigen overheid op te kopen dat de rente naar bijna-nul gaat. Banken hebben dan overtollige reserves die niet renderen, die ze graag opgeven voor een obligatie van de staat die tenminste nog een klein beetje rente geeft. En zowel obligaties als centrale bank reserves zijn IOU’s (‘I owe you’) van de overheid, dus van onderscheid in risico is geen sprake. Het staat een soevereine staat vrij om regels op te stellen of te schrappen die directe uitgifte van geld beperken. Obligaties zijn dus niet relevant voor fiscaal beleid (de hoogte van de staatsschuld), wel voor monetair beleid (de hoeveelheid centrale bank reserves in omloop). En waar staatsschuld een puur kwantitatieve uitdrukking is, gaat het dus eigenlijk om de kwalitatieve kant van die uitgaven. Het is alsof de investeringen en kosten van een bedrijf op een hoop zijn geveegd.

Niet-soevereine staat

Tot zover de VS. In hoeverre is dit ook van toepassing op een euroland als Nederland? Zoals Jesse Frederik in 2011 al op Follow the Money betoogde, heeft de invoering van de euro als groot nadeel dat landen zelf geen monetair beleid meer kunnen voeren. Dat houdt in dat de staat – in tegenstelling tot bijvoorbeeld de VS – belasting moet innen om iets te kunnen betalen, want ze kan zelf geen geld creëren dat ze later door belastingen int. Net als bij een huishouden, kan geld opraken als niemand meer bereid is om te lenen. Een niet-soevereine staat bepaalt dus niet zelf de rente op haar obligaties.

'De invoering van de euro heeft als groot nadeel dat landen zelf geen monetair beleid meer kunnen voeren'

Het probleem in de eurozone is dat sommige landen meer in staat zijn om op de lange termijn aan de verplichtingen te voldoen dan andere landen. Dat heeft tal van oorzaken, maar komt grotendeels doordat er binnen de eurozone landen zijn, zoals Duitsland en Nederland, die structureel meer exporteren dan importeren en vice versa. Door meer te exporteren zorg je er als land voor dat je je eigen schulden kunt verlagen of meer kunt stimuleren zonder extra schuld op te bouwen. Landen als Griekenland, die netto meer importeren, zijn hier echter wel de dupe van (ook al wordt dat pas zichtbaar als de leningen aan die landen opdrogen).

Toch is dit ‘beggar-thy-neighbor’-beleid wel wat de prominente MMT econoom L. Randall Wray laatst in een interview met mij bepleitte voor regeringen van eurolanden. Wray is een collega van Kelton, chief economist van Bernie Sanders, en beschrijft in blogs op Kelton's website ook regelmatig de beperkingen die een overheid zichzelf oplegt door deel uit te maken van een monetaire unie. Hoewel Nederland er relatief goed voor staat in termen van solvabiliteit en werkgelegenheid, maken we wel deel uit van een monetaire unie die onbestuurbaar is en daarom logischerwijs niet meer uit de crisis gaat komen. Tenzij er fiscale overdrachten komen van exporterende naar importerende landen, wat zoiets zou inhouden als Duitsers die geld aan Grieken geven (i.t.t. uitlenen) om een Volkswagen te kopen. Daar zal geen draagvlak voor zijn zolang Europa geen fiscale unie is zoals de VS (via de begroting van de federale overheid worden sommige staten structureel door andere staten gesubsidieerd).

Tweede Kamerverkiezingen in 2017

De economen achter het beleid van Bernie Sanders zouden Nederlandse politici in ieder geval voorschrijven de schaal van het monetaire regime gelijk te stellen aan die van het fiscale regime. Dat kan zowel volledige integratie als een terugkeer naar individuele valuta’s betekenen. Een tussenoplossing, zoals The Matheo Solution, waarbij wisselkoersen gestuurd kunnen worden door de ECB, zou de economieën van de eurozone lidstaten flexibeler maken, maar nog steeds niet soeverein. Een duaal stelsel waarin ieder land een substantieel deel (gesproken wordt over 15 procent) van zijn welvaart afstaat aan een parallelle Europese fiscale autoriteit die vervolgens herverdeelt door werkgelegenheidsprogramma’s in landen te financieren zou ook een tussenoplossing kunnen zijn. De kern is dat fiscaal en monetair beleid op elkaar afgestemd kunnen worden en daar is soevereiniteit voor nodig, op welke schaal dan ook.

Alle andere economische thema’s zijn ondergeschikt aan deze discussie. De economische agenda’s van politieke partijen zouden daarom bij de volgende Tweede Kamerverkiezingen (in maart 2017) primair moeten gaan over een afweging van voor- en nadelen van volledige Europese integratie. Vanuit de positie van Sanders’ adviseurs zou dat veruit het belangrijkste thema zijn.

Of het nou om een Nederlandse of een Europese staatsbegroting gaat: hij zou fiscaal stimuleren tot aan volledige werkgelegenheid

Of Bernie Sanders in een Nederlandse situatie fiscale integratie zou verkiezen is niet zozeer relevant. Wel relevant is zijn economische agenda ná die keuze. Of het nou om een Nederlandse of een Europese staatsbegroting gaat: hij zou fiscaal stimuleren tot aan volledige werkgelegenheid. De les die we uit de voorverkiezingen in de VS kunnen trekken, is dat we terug moeten naar een eigen munt als we verwachten dat andere landen geen fiscale unie wensen of wanneer we dat zelf niet willen. Dat is de randvoorwaarde om iets zinnigs te kunnen zeggen over actuele thema’s als de inrichting van het geldstelsel, de bancaire sector, QE, negatieve rente en het basisinkomen.