Het is februari 2018. In de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny stapt de toenmalige Russische premier Dmitri Medvedev uit een regeringsvliegtuig. De Tsjetsjeense president Ramzan Kadyrov wacht hem op en schudt breed lachend zijn hand. Een klein leger aan beveiligers, cameramensen en journalisten van de Russische en Tsjetsjeense televisie vertrekt in een colonne van zwarte pantserauto’s en politievoertuigen.

De stoet rijdt naar de tuinbouwkassen van YugAgro. ‘Een van de grootste investeringsprojecten van de Tsjetsjeense republiek,’ vertelt de commentator in de reportage van omroep Grozny TV. Medvedev en Kadyrov worden in de kassen rondgeleid door de witgejaste directeur, die toelicht: ‘Het bedrijf is helemaal gebouwd met de nieuwste, Nederlandse technieken’. 

Hij laat tomaten zien. ‘Dit zijn verfijnde, Nederlandse tomaten van het merk Merlice,’ vertelt hij aan Kadyrov en Medvedev. Het gezelschap loopt door kassen uit Deventer, langs hommels uit het Zuid-Hollandse Berkel en Rodenrijs. Kadyrov pakt een van de ‘Nederlandse’ tomaten, ruikt eraan en besluit er een paar mee naar huis te nemen.

Nederland is de tweede landbouwexporteur wereldwijd en op Duitsland na de belangrijkste handelspartner van Tsjetsjenië, waar het verbouwen van groenten en fruit een zeer winstgevende markt is. Aan YugAgro in Grozny werkten acht Nederlandse bedrijven mee, blijkt uit onderzoek van Follow the Money. 

Onder de zakenrelaties van Kadyrov bevinden zich enkele van de grootste land- en tuinbouwbedrijven van Nederland, zoals gewasbeschermer Koppert, zadenproducenten Enza Zaden en Rijk Zwaan en tuinbouwspecialist Royal Brinkman. Maar ook tuinbouwtrainingsbedrijf Bilancia en de kassenbouwers van Hortilife en Ammerlaan Construction hielpen mee. De tomaten zijn van chemieconcern Bayer. 

Pr-vehikel

Met zijn versgescoorde groenten komt hij vriendelijk over, maar Kadyrov voert sinds zijn aantreden in 2007 een schrikbewind in de Russische republiek. Hij wil het bloed van homoseksuelen ‘zuiveren’. Sinds 2016 zijn in Tsjetsjenië honderden lhbtqi'ers ontvoerd, gemarteld en in sommige gevallen vermoord.

De Tsjetsjeense president is een trouwe bondgenoot van de Russische president Vladimir Poetin: naar eigen zeggen stuurde Kadyrov ruim tienduizend militairen naar het front. Deze week dreigde Kadyrov nog dat hij na Oekraïne ook Polen binnen zou vallen. ‘Neem de wapens maar vast op’, zei hij in een propagandavideo.   

De leider neemt vaker hooggeplaatste Russen, zoals ministers en staatssecretarissen mee naar YugAgro. Altijd voor het oog van de camera. Volgens gevluchte Tsjetsjenen die Follow the Money sprak, is het ‘Hollandse kassencomplex’ een van de belangrijkste pr-vehikels van Kadyrov. 

Tijdens het bezoek van Medvedev in 2018 zijn ook Adam Delimkhanov en Magomed Daudov aanwezig. In Tsjetsjenië staat dit duo bekend als respectievelijk ‘beul’ en ‘lord’. Of ze groene vingers hebben is onduidelijk, dat er bloed aan hun handen kleeft staat volgens internationale media en mensenrechtenorganisaties vast.

‘Beul’ Delimkhanov wordt gelinkt aan meerdere ontvoeringen, executies en liquidaties van Tsjetsjenen binnen en buiten Rusland. Het Doemalid deed zijn bijnaam recent eer aan door – in een inmiddels wereldberoemd filmpje – staand op het oorlogspuin uit te roepen dat de Oekraïense havenstad Marioepol ‘gereinigd en vernietigd’ is. 

‘Lord’ Daudov is voorzitter van het Tsjetsjeense parlement en speelde volgens mensenrechtenactivisten en gevluchte Tsjetsjenen een sleutelrol in de vervolging van homoseksuelen. In de islamitische republiek waar Kadyrov de scepter zwaait, is niets wat het lijkt. De meegenomen tomaten die in huize Kadyrov misschien in een traditionele Tsjetsjeense lamsstoofpot eindigen, zijn een sigaar uit eigen doos. YugAgro wordt namelijk bestierd door Kadyrov en zijn familie.

Tsjetsjenië is een van de armste regio’s van Rusland, die stevig wordt ondersteund met subsidies uit Moskou. ‘YugAgro is een belangrijk propagandamiddel omdat Kadyrov aan Moskou moet tonen waar dat geld naar toegaat,’ vertelt een gevluchte journalist aan Follow the Money. ‘Verder valt er in Tsjetsjenië niet veel te zien.’ 

Terwijl zijn onderdanen elke roebel omdraaien, zit Kadyrov er warmpjes bij. De dictator bezit meer dan 100 racepaarden, schonk zijn twee vrouwen vastgoed met een totale waarde van 7,5 miljoen euro en nodigt Hollywoodsterren uit op zijn verjaardag.

Hoe komt de wrede dictator aan zijn rijkdom? Alle agrobedrijven, die de belangrijkste exportsector van de republiek vormen, staan onder controle van Kadyrov en zijn familie, vertellen twee journalisten. ‘De autoriteiten maken iemand die ze kennen hoofd van het bedrijf, maar het bedrijf blijft hun eigendom. Dat de bedrijven formeel in handen zijn van iemand anders betekent niks’, zegt de Russische journalist en Tsjetsjeniëkenner Elena Milashina, die wordt bedreigd door Kadyrov. 

Ook bij YugAgro maakt Kadyrov de dienst uit. De directeur, Nursolta Adaev, is volgens het Centraal-Azië-Kaukasus Instituut een ‘handlanger van de president’. YugAgro is volgens de eigen website gebouwd met geld van de regering. En om een tweede vestiging te kunnen bouwen sloot de Tsjetsjeense regering in 2018 een overeenkomst met de Russische staatsbank Rosselkhozbank. 

Een gevluchte journalist meldt dat YugAgro het grootste en bekendste agrobedrijf van de republiek is en dat het banden heeft met de beruchte Ahmad Kadyrov Foundation (AKF). 

Systeem van afpersing

De AKF is een belangrijke inkomstenbron voor de president. Het Russische oppositiemedium Caucasian Knot schreef in 2015 dat Tsjetsjeense burgers 10 procent van hun salaris moeten afdragen aan het fonds, dat volgens de Tsjetsjeense autoriteiten wordt gebruikt voor ‘maatschappelijke doelen’ als het restaureren van moskeeën, het bouwen van woningen voor burgers en geld voor kinderen die op dezelfde dag jarig zijn als profeet Mohammed.

‘De autoriteiten waarschuwen ons om niks te zeggen, anders verliezen we onze banen of raken we in de problemen’

De autoriteiten hoeven de ‘donaties’ niet te verantwoorden. Geld van de AKF werd onder meer besteed aan een vierkamerappartement in Grozny voor de Franse acteur Gérard Depardieu, een witte Mercedes voor het 5-jarige jongetje dat 4.000 push-ups deed en renbanen voor de paarden van Kadyrov. 

‘Een stilzwijgend systeem van afpersing’, noemde een anonieme ziekenhuismedewerker het afdragen van salaris in de Caucasian Knot. ‘De autoriteiten waarschuwen ons om niks te zeggen, anders verliezen we onze banen of raken we in de problemen,’ vertelde een kleuterjuf aan de journalisten. 

Een medewerker van Bilancia, een Delfts bedrijf dat in het buitenland landbouwtrainingen geeft, bevestigt desgevraagd dat een deel van de omzet van YugAgro wordt afgedragen aan Kadyrov. De medewerker heeft nog contact met de werknemers. ‘Mijn contacten in de kassen bevestigen, met schrik in de benen en onder strikte anonimiteit, dat YugAgro regelmatig aanzienlijke bijdragen stort aan de Kadyrov Foundation.’ 

YugAgro steekt zijn politieke voorkeur niet onder stoelen of banken. ‘In de vergaderzaal hangen foto’s van Poetin en Kadyrov,’ vertelt de medewerker van Bilancia. ‘Aan de buitenkant hangen op verschillende locaties posters met grote slogans. Meer dan ik bij andere Tsjetsjeense bedrijven zag. Het doet een beetje aan Noord-Korea denken.’

Op de Instagrampagina –13.600 volgers – van het bedrijf staan voor het merendeel foto’s van Kadyrov en Poetin. De teksten bij de foto’s van Kadyrov doen inderdaad denken aan de heldenverering die dictator Kim Jong-Un in Noord-Korea ten deel valt: ‘Kadyrov, die het Tsjetsjeense volk leidde op het pad van redding en welvaart,’ valt te lezen. 

Op een afbeelding die zowel op de Instagrampagina van YugAgro als op het persoonlijke profiel van directeur Adaev staat, zijn vier ‘tegenstanders van het regime’ afgebeeld, omringd door gephotoshopte vlammen en met kruizen door hun gezicht. ‘Verdomme de vijanden van het Tsjetsjeense volk’ en ‘vijanden van de natie’, staat erbij. 

Het is de bedreigde en opgejaagde Tsjetsjeense familie Yangulbaev: mensenrechtenadvocaat Abubakar Yangulbaev met zijn vader en twee broers. Moeder Zarema, niet op de foto, werd recent door zeven gewapende mannen uit haar appartement gehaald en ontvoerd naar Tsjetsjenië. Na de ontvoering schreef Kadyrov op Telegram dat de familie ‘wacht op een plek onder de grond of in de cel’. Ook YugAgro-bezoeker ‘de beul’ Delimkhanov deed een duit in het zakje. ‘We zullen jullie achtervolgen tot we jullie hoofden afhakken en jullie vermoorden,’ zei hij in een Instagramvideo. 

De door YugAgro als vijand van de natie omschreven Abubakar Yangulbaev ontvluchtte Tsjetsjenië jaren geleden. Vanwege de lange arm van Kadyrov loopt hij nog steeds gevaar. Dat is ook de reden dat enkele bronnen, ook al zitten ze in het buitenland, in dit verhaal anoniem blijven. 

Moeten Nederlandse bedrijven wel zakendoen met een bedrijf dat onder bewind staat van een wrede dictator? 

Dat is ingewikkeld, vindt Russisch journalist en Tsjetsjeniëkenner Milashina. ‘Door in de landbouw te handelen, doen bedrijven eigenlijk zaken met Kadyrov. Daar staat tegenover dat de landbouw zorgt voor werkgelegenheid onder het Tsjetsjeense volk. Dat stelt hen in staat het regime te overleven.’ 

Adrie Daanen, directeur van kassenbouwer Hortilife – dat sinds 2016 zaken doet met YugAgro – schrikt als Follow the Money hem de Instagrampagina van YugAgro laat zien met de dreigende teksten aan de ‘mensenrechtenfamilie’ Yangulbaev. ‘Dat vind ik zeer kwalijk, want dat hoef je als bedrijf niet te doen. Het zijn geen vrijheidsstrijders, de directeurs van YugAgro, ze lopen niet met Amnestyvlaggen rond, maar dit gaat wel ver.’ 

 ‘Wij merken er nooit iets van. Ze hebben mij nooit opgepakt of in de gevangenis gestopt’

Hoe komt een Nederlandse bedrijf terecht in een Tsjetsjeense groentekas? 

‘De vraag is hoe je er weer wegkomt,’ grapt Adrie Daanen in zijn kantoor in Deventer. ‘We doen al dertig jaar zaken in Rusland, maar Tsjetsjenië is iets van de laatste jaren.’ 

Daanen was niet huiverig, vertelt hij. ‘Het is een ruige regio, maar de afgelopen jaren waren we blij met iedere opdracht. Bovendien merken wij er nooit iets van: ze hebben mij nooit opgepakt of in de gevangenis gestopt.’

De medewerker van trainingsbedrijf Bilancia voelde wel angst onder de bevolking. ‘Je merkt dat mensen heel voorzichtig zijn in wat ze wel en niet kunnen zeggen. Ze zeggen snel dat ze het ergens door veiligheidsoverwegingen niet over kunnen hebben.’

Bilancia-directeur Jan Vrins laat weten ‘positieve ervaringen’ te hebben gehad met YugAgro. ‘Wij hebben regelmatig met de eigenaren om tafel gezeten en de gesprekken zijn altijd in goede harmonie verlopen.’ Een vooronderzoek naar YugAgro en mensenrechtenrisico’s achtte hij niet nodig, omdat Hortilife volgens hem de hoofdaannemer was. ‘Zij zullen ongetwijfeld wel onderzoek hebben gedaan.’ 

Volgens Hortilife klopt die informatie niet. ‘We zijn geen hoofdaannemer, Bilancia’s medewerkers zijn wel degelijk buiten ons aan het werk bij YugAgro.’ 

Koppert en Rijk Zwaan zijn twee van de grootste Nederlandse agro-ondernemingen en leveranciers van YugAgro. De afgelopen jaren waren deze bedrijven toneel van bezoeken van staatssecretarissen, ministers en de koning. Na diverse verzoeken van Follow the Money om een interview, reageren de agrogiganten per mail. Rijk Zwaan zegt klanten te screenen via een ‘World Check’, Koppert laat weten in Tsjetsjenië ‘geen politieke invloed’ te ondervinden omdat het klantcontact via een dealer loopt. 

Enza Zaden geeft aan zaken te doen in Tsjetsjenië, maar wil niet bevestigen dat YugAgro, zoals onze bronnen aangeven, een van hun klanten is. Een woordvoerder laat weten: ‘Voordat wij met klanten een relatie starten, doen we altijd een screening. Dat hebben we in deze gevallen dus ook gedaan. Daaruit zijn geen zaken gekomen die ingaan tegen onze Business Ethics Code of anderszins reden hebben gegeven deze relatie niet aan te gaan. Ook in onze samenwerking hebben we geen indicatie of ervaring die daarop wijst.’ 

‘Bedrijven moeten uitzoeken wat de risico’s zijn en hoe ze de lokale mensenrechtensituatie positief kunnen beïnvloeden’

‘Geen van de bedrijven die volgens Follow the Money actief zijn in Tsjetsjenië heeft iets gepubliceerd waaruit blijkt dat er onderzoek is gedaan naar de mensenrechtenrisico’s,’ zegt Lucas Roorda, universitair docent internationaal recht aan de Universiteit Utrecht. 

En dat zijn ze strikt gezien ook niet verplicht. ‘Nederland is rijkelijk laat met het opstellen van een wet die bedrijven verplicht tot internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen,’ vertelt Roorda. ‘Dat is opmerkelijk, want opeenvolgende ministers toonden zich voorstander. In landen als Frankrijk, Duitsland en Finland hebben ze al zo’n wet.’ 

Rechtszaken 

Die wetgeving verplicht bedrijven die in het buitenland handelen om vooraf onderzoek uit te voeren naar de mensenrechtenrisico’s. Roorda: ‘Bedrijven moeten uitzoeken wat mogelijke risico’s zijn, of mensenrechtenschenders betrokken zijn en hoe ze de lokale mensenrechtensituatie positief kunnen beïnvloeden. En het belangrijkste: die maatregelen moeten ze publiceren. In Frankrijk voeren ngo’s al sinds 2017 rechtszaken tegen ondernemingen.’

De Nederlandse regering heeft lange tijd volgehouden te willen wachten op ‘Europa’. Momenteel ligt er een Europees wetsvoorstel klaar dat EU-lidstaten moet dwingen om maatschappelijk verantwoord te ondernemen en mensenrechten te respecteren. ‘Maar dat werd al verschillende keren uitgesteld. Het gaat ook nog wel even duren, omdat de Europese Commissie en het Europese Parlement elk met eigen voorstellen komen, die niet gelijk zijn,’ zegt Roorda. 

De Nederlandse overheid heeft voor sommige sectoren wel richtlijnen opgesteld, waarmee ze hoopt dat bedrijven verantwoord zaken doen. 

Het ministerie van Buitenlandse Zaken laat weten dat Nederland werkt aan ‘IMVO-wetgeving’. Die moet zorgen voor ‘een gelijk speelveld met omringende landen’. Het strengere Frankrijk valt daar volgens het ministerie onder. Buitenlandse Zaken verwacht dat Nederlandse bedrijven internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen en daar transparant over zijn, meldt een woordvoerder. 

Volgens Roorda wordt zakendoen in een beruchte regio vaak teruggebracht tot een tweeledige keuze: wel of niet gaan. ‘Maar het is meer dan dat. Het verhult dat er nog zoveel tussenstappen zijn. Om die goed te nemen moet je met meer partijen spreken. Ga praten met lokale gemeenschappen, activisten en mensenrechtenorganisaties, betrek hen bij je plannen en vraag wat de risico’s zijn en wat je kan verbeteren. En vooral, laat zien wat je vervolgens met die informatie gedaan hebt.’