‘Met Cashanova kun je nu eindelijk laten zien wat je echt waard bent; stijl en rijkdom samengevat in een pak. Ideaal voor als je een nieuwe rekening gaat openen bij de bank, een sollicitatiegesprek hebt of gewoon als je toevallig in de buurt van Wall Street of Las Vegas bent. Dit stijlvolle pak is rijkelijk bedeeld met 100-dollarbiljetten. Dat geld niet gelukkig maakt, is wat ons betreft een keiharde leugen. Trek dit pak aan en je zal zien waarom.’ Zo prijst een website voor feestkleding het pak Cashanova aan. De prijs: slechts 74,95 euro. 

De ondernemers achter het Nederlandse merk Opposuits spelen pre-corona slim in op alle carnavals- en verkleedfeesten waar een gekke outfit even belangrijk is als het toegangskaartje. Ze brengen kleurrijke outfits op de markt zoals een Bob Ross-blazer (omschrijving: ‘Beat the devil out of it’) voor schappelijke prijzen. De outfits vinden gretig aftrek: de omzet in 2019 bedraagt bijna 15 miljoen euro en het operationele resultaat 1,1 miljoen.

In 2019 kiest Opposuits voor twee nieuwe leveranciers met ‘een betere prijsstelling’, zo meldt het jaarverslag. De namen van die twee worden niet genoemd, maar het gaat onder meer om de Fujian Zhonglan Group (moederbedrijf is Midblue Group), zo is te lezen op de Chinese website van deze producent die in Fujian, het zuidoosten van China zetelt. De groep breidde eind 2018 – zo ontdekte FTM in een lokale Chinese krant – zijn productiecapaciteit uit naar Xinjiang, de regio waar minderheden zoals de Oeigoeren worden onderdrukt en waar volgens mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International en de Verenigde Naties sprake is van mensenrechtenschendingen.

De mede-eigenaar van Opposuits, Guus Bakker, wil geen antwoord geven op de vraag of zijn carnavalspakken worden geproduceerd in de fabriek in Xinjiang. ‘Wij produceren daar nu niet,’ zegt Bakker. Maar hebben jullie daar wel geproduceerd? ‘Wij doen daar geen uitspraken over. We maken nooit bekend waar we produceren uit concurrentieoverwegingen. Het is classified information.’ Op de vraag of hij de fabriek in Xinjiang heeft bezocht – zoals een bron van FTM beweert – komt geen antwoord. ‘Wat ik je al gezegd heb: wij doen daar geen uitspraken over.’ 

Actie reactie

De onderwerpen Oeigoeren en Xinjiang liggen gevoelig, zowel bij het bedrijfsleven als in de politiek. Dat heeft inmiddels ook D66-Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma ondervonden. Op 25 februari nam de Tweede Kamer zijn motie aan die de behandeling van de Oeigoeren omschrijft als genocide. Dit tot grote onvrede van China. De parlementariër belandde in maart zelfs op een Chinese sanctielijst, evenals wetenschappers en mensenrechtenactivisten die China beschuldigen van mensenrechtenschendingen. Het Zweedse kledingmerk H&M kreeg eind maart te maken met een Chinese boycot, inclusief fysieke winkelsluitingen en verwijdering uit de Chinese zoekmachine Baidu. Dit als reactie op het statement van H&M waarin de kledingmultinational zegt ‘zeer bezorgd’ te zijn over de berichten in de media en van mensenrechtenorganisaties over dwangarbeid. Bovendien meldt H&M dat het geen kleding en katoen meer inkoopt uit de regio Xinjiang. Dat besluit is pijnlijk, want de regio Xinjiang is juist een van de grootste katoenleveranciers ter wereld. Een verdere exodus aan Europese klanten kan de katoenafzet pijn doen.

Arbeidsmigranten in heel China

Oeigoeren worden niet alleen in Xinjian, maar ook in andere Chinese regio’s als fabrieksarbeider aan het werk gezet. Dit zijn de zogeheten arbeidstransferprogramma’s. De Australische denktank Australian Strategic Policy Institute (ASPI) achterhaalde in het rapport Uyghurs for Sale dat China in de periode 2017-2019 meer dan 80 duizend Oeigoeren naar andere delen van China uitzond om te werken in fabrieken. Dit gaat gepaard met financiële prikkels voor recruiters en producenten die 144 dollar krijgen als ze een (Oeigoerse) arbeider aannemen.

De verspreiding van Oeigoeren over fabrieken door heel China vormt een extra risico voor Westerse bedrijven met leveranciers in Xinjiang en andere delen van China. Onderzoekers van de Amerikaanse denktank Centre for Strategic and International Studies (CSIS) wezen in een rapport Connecting the Dots in Xinjiang (2019) op de signalen van gedwongen arbeid en concludeerden: ‘Iedere fabriek waar etnische minderheden werken – in het kader van het hulpprogramma van de Chinese overheid om armoede te bestrijden – moet onderzocht worden.’ 

Onmogelijke audits

Nederlandse bedrijven schakelen vaak externe inspectiebureaus in die tijdens ‘ethische audits’ Chinese fabrieken onder de loep nemen. Het vertrouwen in deze audits is groot, zo bleek vorig jaar toen Follow the Money onderzoek deed naar Europese groothandels die mondneusmaskers inkochten van de Chinese producent Hubei Haixin. In de fabriek, grofweg 3000 kilometer verwijderd van Xinjiang, werkten 127 Oeigoerse vrouwen in het kader van de omstreden arbeidstransferprogramma’s. Een van de mondkapjesafnemers was Abena, een vooraanstaande leverancier van medische hulpmiddelen. Abena had een audit laten uitvoeren door inspectiebureau SGS. Het betreffende rapport bevestigde dat er 127 ‘domestic migrant workers’ uit onder meer Xinjiang werkzaam waren, maar dat er van dwangarbeid geen sprake was. Dit bleek uit interviews met 26 medewerkers. ‘Alle geïnterviewde arbeiders hadden een positieve houding ten aanzien van het management en hun werkplek. Tijdens de audit zijn er geen klachten naar voren gekomen,’ zo stelt de SGS-auditor. 

Kortom, op papier lijkt het allemaal correct te verlopen en is er geen sprake van dwangarbeid, maar volgens experts kun je die conclusie niet trekken. ‘Ik ken geen enkel bedrijf of fabriek waar de arbeiders zo tevreden zijn over bijna alles. Dit rapport klopt vrijwel zeker niet,’ zegt China-consultant Boudewijn Poldermans. Hij heeft grote twijfels of dwangarbeid in dergelijke aangekondigde audits überhaupt ontdekt kan worden. ‘Het is niet meer mogelijk om een volledig onafhankelijke audit van een fabriek te krijgen waar Oeigoeren onder dwang werken. Het onderwerp is enorm complex en gevoelig. Auditors van SGS en vergelijkbare auditbedrijven kunnen domweg niet rapporteren over politiek gevoelige onderwerpen zoals dwangarbeid van Oeigoeren. Lokale auditors worden in de fabriek onder grote druk gezet door het aanwezige partijcomité om maar niet over deze onderwerpen te rapporteren. En als buitenlandse bedrijven dat wel doen, lopen ze het risico om verbannen te worden uit China,’ zegt Poldermans, verwijzend naar H&M.

‘De waarheid zeggen tegen een auditor zou betekenen dat je de Chinese overheid beschuldigt van liegen’ 

De kans dat geïnterviewde Oeigoeren het achterste van hun tong laten zien tijdens een interview met een auditor is bovendien klein. ‘De waarheid zeggen tegen een auditor zou betekenen dat je de Chinese overheid beschuldigt van liegen. Je kunt van arbeiders niet verwachten dat ze dat risico nemen,’ zei Scott Nova, directeur van de arbeidsrechtenorganisatie Worker Rights Consortium, vorig jaar tegen The Wall Street Journal.

Het laten uitvoeren van ethische audits in fabrieken in Xinjiang wordt steeds lastiger. De Amerikaanse overheid stipte vorig jaar een aantal serieuze problemen aan: auditors werden in de regio soms tegengehouden op het vliegveld, vastgezet, lastiggevallen en bedreigd. Auditors moesten ook verplicht gebruik maken van Chinese vertalers in dienst van de overheid, hetgeen leidde tot gebrekkige en onjuiste vertalingen. De tegenwerkingen leidden er zelfs toe dat de vijf vooraanstaande inspectiebedrijven Tüv Süd, Sumerra, Bureau Veritas, Rina en Worldwide Responsible Accredited Production vorig jaar in The Wall Street Journal erkenden dat ze zijn gestopt met het inspecteren van fabrieken in Xinjiang. 

Jessica McGoverne, directeur Corporate Affairs bij auditplatform Sedex, zegt in een reactie ‘zeer bezorgd’ te zijn over misstanden bij de werving en tewerkstelling van Oeigoeren. Ze erkent dat het verkrijgen van betrouwbare informatie tijdens interviews ‘moeilijk’ is en dat auditors beperkt toegang krijgen tot de regio Xinjiang. 

Gevoelig onderwerp

Een aantal Nederlandse beursgenoteerde multinationals is ook actief in Xinjiang, zo blijkt uit een onderzoek van Benjamin Haas, een voormalig Azië-correspondent van The Guardian. Hij publiceerde in september 2019 in het online magazine ChinaFile een overzicht van Europese multinationals die opereren in de regio Xinjiang. Daar staan ook Nederlandse bedrijven bij als Heineken, Rabobank, ING, Shell, Philips en Louis Dreyfus. Al deze multinationals reageerden op vragen van FTM over hoe zij omgaan met de Oeigoerensituatie (voor volledig overzicht zie kader onderaan). Een woordvoerder van ING zegt bijvoorbeeld dat het concern de ontwikkelingen in Xinjiang volgt. ‘We voeren een verscherpte due diligence uit op klanten en transacties in deze regio en we beoordelen of deze in lijn zijn met ons mensenrechtenbeleid.’ Philips zegt alleen een verkoopteam in Xinjiang te hebben. Shell had een samenwerkingsverband voor een studie naar de opslag van CO2. De bedrijven verwijzen steevast naar hun eigen Code of Conduct, mensenrechtenbeleid en internationale richtlijnen op het gebied van dwangarbeid. 

De uitzondering vormt Unilever. Dat staat op de ChinaFile-lijst vanwege een handelsrelatie met Cofco Tunhe, een in Xinjiang gevestigd staatsbedrijf dat in China de grootste verwerker is van tomaten. Afnemers zijn onder meer de Amerikaanse bedrijven Kraft Heinz en Campbell Soup. Coca Cola koopt suiker bij Cofco. Deze Amerikaanse bedrijven kwamen onder vuur te liggen in internationale media. Ook Unilever is genoemd als Cofco-afnemer en de bedrijfswebsite van Cofco Tunhe vermeldt zelfs dat het al zeven achtereenvolgende jaren de ‘Unilever Sustainable Agriculture Certification’ bezit. Desondanks blijkt het onderwerp gevoelig te liggen. Op vragen van FTM over de relatie met Cofco Tunhe en het beleid met betrekking tot mogelijke dwangarbeid van Oeigoeren komt een kort antwoord. ‘Ik kan je vragen helaas niet beantwoorden,’ aldus Fleur van Bruggen, directeur Corporate Affairs Unilever Benelux. Er komt desgevraagd geen aanvullende toelichting. 

Dat is opmerkelijk, want Unilever presenteert zich als een uiterst ethisch bedrijf met als visie: wereldleider worden in duurzaam zakendoen. Het bedrijf onderschrijft de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen. Die stellen onder andere dat ondernemingen ervoor moeten zorgen dat ook hun toeleveranciers aan alle ethische normen voldoen. Toepassing van de etische richtlijnen is niet verplicht. Dat er op het ethische beleid van Unilever het nodige valt aan te merken, bleek ook eerder uit een onderzoek van Follow the Money. 

Duidelijke taal

Een Nederlands bedrijf dat in tegenstelling tot Unilever wel duidelijke taal spreekt, is Actiam. Deze Nederlandse vermogensbeheerder (die niet op de hiervoor genoemde ChinaFile-lijst staat) is onderdeel van het verzekeringsbedrijf Athora Netherlands en heeft een beheerd vermogen van bijna 60 miljard euro.

In de jaarrekening 2019 meldt Actiam onomwonden dat het vier Chinese bedrijven heeft uitgesloten vanwege betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen. De betreffende bedrijven zijn betrokken bij de omstreden massasurveillance en heropvoedingskampen in Xinjiang. De bewoordingen zijn stevig: ‘De Chinese overheid wordt ervan beschuldigd een zeer indringende "surveillance staat" te bouwen in de historische moslimregio Xinjiang. Dit is in overtreding met internationale rechten op privacy en de vrijheid van vereniging en beweging.’

‘Als er in Nederland gesproken wordt over genocide dan kunnen we daar niet lichtzinnig overheen stappen. Wij beschouwen het als een grove schending van de mensenrechten’

Met deze beslissing gaat Actiam verder dan in de beleggingswereld gebruikelijk is. In het algemeen baseren vermogensbeheerders hun beleggingen op de ratings van de toonaangevende dataleverancier Morgan Stanley Capital International (MSCI). Een van de parameters betreft de zogeheten controverse-rating. MSCI stelt deze voor China op een 2. Dat is op een schaal van van 1 tot 10 "zwaar". ‘Maar daar zijn wij het niet mee eens,’ zegt Dennis van der Putten, hoofd ESG (Environmental, Social, Governance) bij Actiam. ‘Wij zien het als een ‘zeer zware controverse’. Als er in Nederland gesproken wordt over genocide dan kunnen we daar niet lichtzinnig overheen stappen. Wij beschouwen het als een grove schending van de mensenrechten.’ 

Actiam sluit overigens niet de hele regio uit. ‘Niet alle bedrijven in Xinjiang zien we als per definitie slecht. Wel zijn we extra alert op bedrijven waarvan we weten dat ze gebruik maken van Oeigoerse werknemers of die betrokken zijn bij kampen,’ zegt Tessa Eerenberg-Van Kesteren, de responsible investment officer bij Actiam. Actiam heeft Chinese staatsobligaties volledig uitgesloten. De vermogensbeheerder baseert zich op de classificatie van de Amerikaanse mensenrechtenorganisatie Freedom House, die China categoriseert als ‘not free’.

Dubbelchecken

Hoe voorkomen Westerse bedrijven dat ergens in hun productieketen sprake is van dwangarbeid door Oeigoeren? En hoe gaan ze om met de complicerende factor van een Chinese fabrikant die meerdere productielocaties heeft, waaronder in Xinjiang? Dat is het geval bij de Fujian Zhonglan Group (Midblue Group), de producent van de carnavalspakken. 

Follow the Money ontdekte dat het Chinese concern eind 2018 een nieuwe productiefaciliteit heeft geopend in Hutubi, Xinjiang. Dit blijkt uit een artikel in een lokale Chinese krant. Een verslaggever bracht in 2019 een bezoek aan de nieuwe fabriek op het Yuanqi Textile Industrial Park en prijst de Fujian Zhonglan Group voor de economische impuls. Het bedrijf ‘injecteert vitaliteit in de economische ontwikkeling van Hutubi, zorgt daarmee voor werkgelegenheid en verhoogt het inkomen van lokale boeren en herders’. Dit is in lijn met het Chinese overheidsbeleid om Chinese fabrikanten subsidies te geven om te investeren in de regio Xinjiang. 

Het is een gerenommeerde fabrikant met grote afnemers zoals Primark en Aldi. De website vermeldt ook de Nederlandse bedrijven C&A, Zeeman, Cookie Company en carnavalspakkenfabrikant Opposuits als klant. 

Het is in China opletten geblazen en vooral veel controleren, zegt Sabine Hulsman, de eigenaar van de Cookie Company. Ze brengt collecties kinderkleding op de Europese markt. ‘Wij produceren niet in Xinjiang, want dwangarbeid is uit den boze. Dat staat ook in al onze contracten met onze afnemers in de Verenigde Staten. Het ligt allemaal heel gevoelig.’

‘In China kan er altijd een achterdeur opengaan waardoor producten uit een andere fabriek binnenkomen’

Ze zegt dat er uitgebreide kwaliteitscontroles plaatsvinden bij de productielocaties van de Fujian Zhonglan Group, in het zuidoosten van China. ‘We gebruiken de BSCI-audit van Amfora als basis en we hebben een eigen auditteam in ons kantoor in China dat nog dieper onderzoek doet dan BSCI. We checken ook op subcontracting, want we willen zeker weten dat onze spullen echt geproduceerd worden in de fabriek die wij inschakelen en dat die de productie niet uitbesteedt aan een andere fabriek. We willen alle documentatie zien die met de order te maken heeft: wie is de leverancier van de stoffen, wie maakt de stoffen, wie doet de prints? Onze inspecteurs gaan er ook heen tijdens en na de productie, want in China kan er altijd een achterdeur opengaan waardoor producten uit een andere fabriek binnenkomen. Het is voor iedereen heel erg lastig om 100 procent zeker te zijn dat er nergens in de keten sprake is van dwangarbeid. China blijft een ondoorgrondelijk land.’

Een Europese woordvoerder van C&A ontkent dat er kleding is geproduceerd bij de Fujian Zhonglan Group of bij de moedermaatschappij Midblue. ‘We werken niet met een productielocatie die behoort tot de Fujian Zhonglan Group of de Midblue Group. Van november 2016 tot en met november 2017 heeft een C&A-toeleverancier geproduceerd in de fabriek Jiangxi Haotao Garment die nu hoort bij Midblue. De fabriek van Jiangxi Haotao Garment is gevestigd in de Jiangxi regio, niet in de regio Xinjiang. C&A koopt geen kleding van fabrikanten in de regio Xinjiang. We zullen Midblue vragen om onze naam te verwijderen van de website.’ 

Zeeman reageert bij monde van CSR & Quality manager Arnoud van Vliet: ‘Zeeman is tot en met 2017 afnemer geweest van de Midblue Group die destijds Zeeman-producties heeft ondergebracht bij fabrikant Jiangxi Haotao Garments in de provincie Jianxi. Dat is 4000 kilometer verwijderd van Xinjiang. Blijkbaar heeft de Midblue Group destijds het Zeeman-logo ongevraagd op zijn website geplaatst en dat niet verwijderd op het moment dat de samenwerking ophield. Ook in het verleden heeft er geen productie voor Zeeman plaatsgevonden in Xinjiang.’

De Midblue Group, het moederbedrijf van Fujian Zhonglan Group, stelt in een reactie dat de productielocatie in Hutubi alleen gebruikt is voor de fabricage van traditionele kleding bestemd voor de lokale markt. ‘Er is geen sprake van Oeigoerse arbeiders en geen dwangarbeid. De fabriek is ook geaudit door BSCI. De fabriek is in januari 2020 gesloten vanwege de impact van Covid-19.’

Inmiddels is de website van Midblue aangepast en zijn de namen van alle merken verdwenen.