Ineens staat onze elektriciteitsvoorziening weer op de politieke agenda. Niet alleen vanwege de zonsverduistering die op 21 maart tussen 9:30 en 11:48  zal leiden tot een verlies van 34 Gigawatt aan fotovoltaïsch (lees: met zonnecellen) geproduceerde elektriciteit. Zelfs niet vanwege de onzekerheid rond de toekomst van gaswinning in Nederland.

De bezorgdheid komt van de Algemene Rekenkamer. Die stelt de financiële risico's ter discussie die ons nationaal netwerkbedrijf TenneT heeft genomen met de overname van een privaat netwerk in Duitsland. Transparantie over de overname ontbreekt, de informatie die erover is verstrekt, is te beperkt. Daarmee lopen de belangen van de belastingbetaler en de elektriciteitconsument gevaar.

Rekenkamer: het toezicht op het staatsbedrijf is onvoldoende

Ook het toezicht op het staatsbedrijf is onvoldoende, concludeert de Rekenkamer in haar woensdag verschenen rapport. Daardoor kan onmogelijk worden beoordeeld of Nederlandse klanten een juiste prijs betalen voor het transport van de elektriciteit die ze afnemen.

Het is een hard oordeel, dat het vermoeden bevestigt dat TenneT, onder leiding van de ambitieuze ceo Mel Kroon, zichzelf heeft overstretched. Regering en politiek hebben dat willens en wetens laten gebeuren. De Algemene Rekenkamer vraagt zich zelfs af of het publieke belang wel was gediend met de activiteiten die TenneT in Duitsland heeft ontplooid.  'Past de aankoop van een privaat buiten­lands elektriciteitsnet zoals Transpower wel bij een activiteit waarvan de politiek heeft bepaald dat het in publieke handen moet blijven,' vraagt de Rekenkamer zich in zijn conclusie af.

Risico op kosten belastingbetaler

Follow The Money wees enkele jaren geleden in een serie artikelen al op de risico's die TenneT loopt met zijn buitenlandse activiteiten, met name door de aankoop van Transpower, een private onderneming die het belangrijkste deel van het elektriciteitsnet in Duitsland beheerde. Bij aankoop in 2009 (kosten: 'slechts' 885 miljoen euro) was al bekend dat er minimaal drie miljard euro in het technisch verouderde Duitse net moest worden geïnvesteerd. Veel geld. Toch werd het risico genomen. Met als argument dat de overname goed zou uitpakken voor de stroomzekerheid en uiteindelijk ook tot lagere prijzen voor de consument en bedrijven.

Het toenmalige kabinet herhaalde daarmee vrijwel letterlijk de argumenten die 'doorduwer' Kroon aanvoerde. Dat het staatsbedrijf hiermee een risico nam dat het zonder de comfortabele dekking van de Nederlandse belastingbetaler nooit had kunnen nemen, werd met een verbazingwekkende luchtigheid van tafel geveegd.

De situatie veranderde ingrijpend toen de Duitse regering, naar aanleiding van de kernramp in het Japanse Fukushima en de publieke bezorgdheid daarover, besloot tot de Energiewende. Om het net uit te kunnen breiden, onder meer met verbindingen tussen de reusachtige windparken in de Noordzee en nieuwe hoogspanningsleidingen die de duurzaam opgewekte stroom naar het industriële hart in Midden- en Zuid-Duitsland transporteren, moet er tot 2023 naar TenneTs eigen raming nog 10,5 miljard euro worden geïnvesteerd.

Staatsbedrijf TenneT werd in één klap de grootste investeerder in de Duitse Energiewende

Nederlands staatsbedrijf TenneT werd, als belangrijkste speler in het elektriciteitsnetwerk, daardoor de facto in één klap de grootste investeerder in de Duitse Energiewende. In de periode 2011-2013 stak het al vier miljard euro in het Duitse net. (Meer over de investeringen van TenneT in de Energiewende hier)

De Duitsers maakten er vaart mee, zoveel dat TenneT het tempo niet kon bijhouden. Daardoor ontstond er wrevel en twijfel bij Duitse investeringsconsortia over de vraag of TenneT wel aan zijn aangegane aansluitverplichtingen kon voldoen. Het missen van deadlines bij de aanleg van 'stopcontacten op zee' bijvoorbeeld – aangelegde windparken konden maandenlang hun stroom niet kwijt – leidde tot claims en vergrootte de twijfel over de financiële slagkracht van de Nederlandse netbeheerder. Ook minister van Financiën Dijsselbloem maakte zich in 2012 zorgen over de gevolgen van de ambities van Tennet. Het bedrijf zou een risico vormen voor de Nederlandse belastingbetaler.

Als TenneT in problemen komt, is de Nederlandse staat als aandeelhouder verplicht om bij te springen

Uit consultatie van de landsadvocaat door de Rekenkamer kwam naar voren dat financieringsproblemen geen excuus zijn om de aansluitplicht die Tennet in Duitsland heeft te kunnen negeren. De Duitse wetgeving gaat ervan uit dat netbeheerders in staat zijn om zichzelf te kunnen financieren. TenneT was daarvan op de hoogte.

Met andere woorden, als Tennet in problemen komt, is de Nederlandse staat als aandeelhouder verplicht om bij te springen. De omvang van dat risico blijkt te zijn onderschat. Ondanks het feit dat Tennet in het Japanse Mitsubishi een partner heeft gevonden voor het Duitse net, bestaat dat risico nog steeds. Daarmee profiteert ook het private Mitsubishi van de veilige dekking die de Nederlandse belastingbetaler verschaft.

Hoge rekening

Het onderzoek van de Rekenkamer naar de buitenlandactiviteiten van TenneT toont nu aan dat de risico's veel groter zijn dan werd aangenomen. Dat was mede te wijten aan de gebrekkige informatie die de toenmalige ministers aan de Tweede Kamer verstrekten, schrijft collegelid Arno Visser in zijn verslag.

De hoogte van de uitkering van het dividend wordt mede bepaald door resultaten van TenneT in Duitsland

Uit het onderzoek van de Rekenkamer is verder duidelijk geworden dat er geen strikte scheiding is van de activiteiten van de Nederlandse en Duitse activiteiten van TenneT. De hoogte van de uitkering van het dividend – in principe wordt 50 procent van TenneTs winst als dividend uitgekeerd aan aandeelhouder Nederland – wordt namelijk mede bepaald door resultaten van die het bedrijf in Duitsland behaalt. Omdat de Nederlandse staat enig aandeelhouder is, krijgt de Nederlandse belastingbetaler en stroomconsument via de band de hoge rekening van de Energiewende alsnog gepresenteerd. En dat was nu precies niet de bedoeling van het besluit om van TenneT definitief een staatsbedrijf te maken.

De Rekenkamer onderzocht daarnaast ook het toezicht op de doelmatigheid van de investeringen van TenneT in Nederland. Dat toezicht valt onder de Autoriteit Consument en Markt, die dat namens het ministerie van Economische Zaken doet.  Naar het oordeel van Rekenkamer schiet dat tekort. De minister moet zijn oordeel namelijk baseren op informatie die door TenneT zelf wordt verstrekt. Ook oordeelt ACM niet of TenneT bij zijn investeringen wel de goedkoopste oplossing heeft gekozen. 'Al met al valt niet te zeggen of de tarieven die TenneT voor het transport van elektriciteit in rekening brengt, te hoog zijn of te laag. Als gevolg daarvan is niet duidelijk of afnemers wel de juiste prijs betalen voor het transport van elektriciteit.'

Aanbevelingen Rekenkamer

De Rekenkamer heeft een aantal concrete aanbevelingen:

• De Autoriteit Consument en Markt (ACM) zou eens in de twee jaar moeten beoordelen of de investeringen van TenneT bijdragen aan een transportcapaciteit van voldoende kwaliteit. Het is aan de minister van EZ om ervoor te zorgen dat dit oordeel er ook komt. De minister zou hiervoor een toezichtvisie moeten ontwikkelen.

• De minister van EZ zou in overleg met ACM ervoor moeten zorgen dat er ook een doelmatigheidsbeoordeling van TenneT’s investeringen komt. Daarin moet dan worden nagegaan of TenneT wel steeds voor het goedkoopste alternatief heeft gekozen. De minister zou erop moeten toezien dat deze beoordeling metterdaad wordt verricht.

In het rapport van de Rekenkamer wordt ook de reactie van de ministers van EZ en Financiën vermeld. Die zeggen dat die toetsing al gebeurt. 'Maar knelpunten zullen worden opgepakt in de wetgevingsagenda STROOM.' De ACM zei de kritiek niet te delen, en de wettelijke regels anders te interpreteren dan de Rekenkamer.

De conclusies en het complete rapport  van de Algemene Rekenkamer zijn hier te lezen.