‘Waarom staat jullie AIS-signaal al drie dagen uit?’ Een journalist van TV2, de Deense publieke omroep, bevraagt vissers van de Jolissa KW-14 die hun schip zojuist aan wal hebben gebracht. Twee opgewekte jongens, zo te horen uit Urk, hangen over de reling van de kotter uit IJmuiden en antwoorden in de microfoon die tussen hen in bungelt.

‘Ja, eh, hoe zeg je dat… ’, stamelt de een in het Nederlands tegen de ander, ‘dat we niet gezien willen worden?’ Zijn collega grijpt in. ‘Dat moet je niet zeggen joh!’ Met een snelle herstelpoging in steenkolenengels beweert hij niet te weten of het ‘signaal’ aan of uit stond, en dat hij daar überhaupt niet over beslist.

Via het Automatic Identification System, kortweg AIS, delen schepen hun locatie met de kustwacht in de betreffende maritieme zone. Ook registreert het systeem zaken als de naam van het schip en de vaarsnelheid. Vissers zijn wettelijk verplicht het transpondersysteem aan te zetten, maar staan erom bekend dat vaak niet te doen, of het signaal naar een lagere frequentie te draaien; de zogenoemde spookstand. Naar eigen zeggen doen ze dat om hun lucratieve visgebieden niet prijs te geven aan collega’s. 

Maar de concurrentie afwimpelen is niet de enige reden dat Nederlandse vissers graag onherkenbaar blijven, meent de Deense regering. De laatste jaren zien Deense inspectiediensten dat vooral Nederlandse boomkorschepen de AIS uitschakelen of in de spookstand zetten. Een patroon dat volgens de Deense autoriteiten duidt op het verdoezelen van illegale praktijken als fraude met vangstquota of vissen in zones waar dat niet is toegestaan.

Nederlanders in Deense wateren

Twee derde van de Nederlandse bodemvissers heeft zich aangemeld voor vrijwillige sanering. Ze mogen nog tot de zomer van gedachten veranderen, maar de dreigende kaalslag is illustratief voor het pessimisme in de sector.

Als gevolg van de torenhoge brandstofprijzen loont uitvaren niet meer, de beschikbare visgrond neemt al jaren af door onder meer milieu-eisen en de energietransitie, dus vissers zien geen toekomst meer. De schol, een van de voornaamste doelsoorten van de grote boomkorschepen, zwemt bovendien steeds Noordelijker. De Deense gebieden waren het afgelopen jaar daarom in trek bij Nederlandse schepen, meldt de Nederlandse Vissersbond. 

‘Als de Nederlanders langs zijn geweest, vangen wij drie weken geen platvis meer’

In 2022 hebben 27 Nederlandse boomkorschepen vis aangeland in Deense havens. Volgens belangenorganisatie VisNed zijn in Denemarken momenteel nog zo’n 12 tot 15 Nederlandse boomkorren actief. ‘Meer dan de helft daarvan – zeker acht – komt in aanmerking voor de uitkoopregeling van de Nederlandse overheid,’ verwacht woordvoerder Geert Meun. Welke vissers dat zijn, kan hij vanwege de wet op de privacy niet zeggen. 

Goudmijn 

Boomkorren zijn nog maar beperkt welkom in de Deense wateren, en moeten er concurreren met lokale vissers. Ze mogen niet in natuurgebieden of binnen de twaalfmijlszone voor de kust komen. Maar Thomas Højrup, woordvoerder van Deense kustvissers van het Thorupstrand, ziet al jaren met lede ogen aan hoe vooral Nederlandse boomkorschepen de regels overtreden. 

‘Het wordt steeds drukker met die beangstigend grote gevaartes van Nederlanders,’ zegt Højrup. ‘Ze varen heen en weer op dezelfde plek en verwoesten daarmee het leven op de stenen riffen waardoor de vissen niet meer terugkomen. Als de grote boomkorren zijn langsgeweest, vangen wij drie weken geen platvis meer.’ 

‘Nederlandse boomkorren vangen schol in het Skagerrak en noteren in hun logboek dat die uit de Noordzee komt’

Het noorden van Denemarken is volgens Højrup ook een strategisch handige plek om te frauderen met vangstquota. ‘Ik ken meerdere gevallen,’ zegt hij. Bij Hanstholm in Noord-Jutland grenst de Noordzee aan het Skagerrak, een zee die Denemarken met Noorwegen deelt. Om in het Skagerrak platvis te mogen vangen, hebben vissersschepen andere platvisquota nodig dan voor de Noordzee.

‘Als je in beide gebieden vist, kun je sjoemelen’, zegt Højrup. ‘Nederlandse boomkorren vangen schol in het Skagerrak, noteren in hun logboek dat die vis uit de Noordzee komt, en landen de vis vervolgens aan in Thyborøn, Denemarken’s grootste vissershaven.’ 

Het deel van het Skagerrak tussen Hanstholm en Hirtshals staat volgens Højrup bij Nederlandse vissers bekend als de ‘Deense goudmijn’. In 2022 vingen Nederlandse vissers 4.900 ton platvis in de Deense Noordzee en het Skagerrak, zo’n 15 procent van de totale vangst van Nederlandse kotterschepen, laat het Ministerie van Landbouw en Voedsel (LNV) desgevraagd weten. De vangst uit het Skagerrak draagt volgens de Nederlandse cijfers met 760 ton officieel slechts 2 procent bij aan de totale Nederlandse vangst.

Højrup heeft sterke bedenkingen bij deze cijfers. ‘Van Deense vissers hoor ik dat zij de Nederlanders voornamelijk aantreffen in de “Deense goudmijn” en niet in het gedeelte van de Noordzee ten zuiden van Hanstholm.’

Dat vissers mogelijk sjoemelen blijkt ook uit de waarneming van de Deense journalisten van TV2. Ze keken geregeld mee op de radar en zagen Nederlandse schepen in spookschepen veranderen zodra ze van de Noordzee bij Hanstholm richting het Skagerrak voeren.

De toenemende aandacht in de Deense pers voor gesjoemel door Nederlandse vissers noopte de toenmalige Deense minister van Visserij Rasmus Prehn in 2021 tot onmiddellijke actie. Waren er tot dat moment welgeteld nul boetes uitgedeeld voor het uitzetten van de AIS, Prehn verhoogde die naar 13 duizend euro. 

De Deense teller stond binnen een jaar tijd op ruim een half miljoen kronen – ruim 67 duizend euro – voor Nederlandse schepen die hun AIS hadden uit- of afgeschakeld. In Nederlandse wateren komen vissers vaak weg met een boete tussen de 1000 tot 2000 euro. 

Ook verdubbelde de Deense overheid controles op zee en zijn er checkpoints ingevoerd in de Noordzee en in het Skagerrak.

Een jaar later was de situatie echter niet veel verbeterd. Minister Prehn publiceerde in augustus 2022 een lijst met overtredingen. Nederlandse boomkorschepen zouden bij elkaar 24 delicten hebben begaan, waarvan 19 ernstige. 

De Deense minister zei tegen TV2  ‘wanhopig’ te zijn en te overwegen de boetes nogmaals te verhogen en illegale vistuigen in beslag te nemen. ‘Het zijn de Nederlandse boomkorkotters die de zeebodem, riffen en paaigronden vernielen en daarmee ook de visserij voor de lokale Deense vissers vernielen,’ verklaarde Prehn. Als voorbeeld noemde hij de Rødspättekassen, het Noordzeegebied ten noordwesten van Denemarken. Grote boomkorschepen mogen daar niet komen vanwege de beschermde scholkweek, maar toch troffen de inspectiediensten er volgens de minister geregeld Nederlandse vissers aan.

LNV moet voor 31 juli beslissen welke aanvragen voor de uitkoopregeling gehonoreerd worden. Afhankelijk van de scheepsgrootte krijgen vissers bedragen tussen 7 ton en 3,8 miljoen euro. In ruil moet het schip naar de sloop en mag de eigenaar gedurende vijf jaar geen nieuw visserijbedrijf starten.  

Strafpuntensysteem

Wie in ieder geval niet in aanmerking komen voor sanering, zijn vissers die een ‘ernstige inbreuk’ hebben gepleegd op het Europese visserijbeleid (GVB). Dan gaat het bijvoorbeeld om milieudelicten, fraude, het manipuleren van vangstgegevens of het gebruik van verboden netten. 

Het ministerie laat desgevraagd weten van de Deense overheid nog ‘geen afgeronde strafzaken’ tegen Nederlandse vissers te hebben ontvangen. Van de Nederlandse boomkorschepen die vorig jaar 19 ernstige overtredingen begingen in de Deense wateren is tot nu toe één geval voor de Deense rechter gebracht, maar dat betrof volgens het ministerie uiteindelijk geen ernstige overtreding. 

Pas wanneer alle overtredingen zijn beoordeeld door de Deense rechter, kan de Nederlandse overheid strafpunten uitdelen. Om in aanmerking te komen voor de uitkoopregeling mag een visser niet meer dan 9 strafpunten hebben, maar hoe dat puntensysteem precies werkt blijft vaag en er is geen openbaar register van. 

LNV erkent dat er ‘Deense zaken lopen waarbij Nederlandse boomkorkotters betrokken zijn’. De Nederlandse toezichthouder NVWA is daarom ‘in gesprek met onze Deense counterpart om de uitwisseling van informatie en strafdossiers te verbeteren’. 

Wanneer alle Nederlandse overtredingen door de Deense rechter zijn behandeld, is evenmin bekend. 

‘Zwakke controles’

Hoewel Denemarken bezig is met een inhaalslag, is al langer bekend dat lidstaten harder moeten optreden tegen overtredende vissers. De Europese Rekenkamer oordeelde vorig jaar snoeihard over de gebrekkige handhaving van zo’n beetje alle lidstaten. ‘Overbevissing en onderrapportage van vangsten blijven voorkomen als gevolg van zwakke controles.’ Europa had volgens het rapport uiterlijk in 2020 een eind moeten maken aan de illegale, ongemelde en ongereglementeerde visserij, maar die deadline is niet gehaald. 

‘Er komt nog steeds illegale vis op het bord van de EU-consument terecht’, stelt de rekenkamer, die pleit voor een ‘eenvormig en afschrikwekkend’ sanctiesysteem. Een centrale Europese databank zou daarbij al helpen, want nu hanteren diverse landen (waaronder Nederland) een eigen registratie- en strafsysteem.

Of de Nederlandse veelplegers straks met een zak geld het strijdtoneel verlaten, wacht de Deense Thomas Højrup in spanning af. Ook al zijn er nu minder Nederlandse boomkorren actief, rustiger is het volgens hem nog niet geworden in de Deense wateren. ‘Strenger controleren en boomkorren weren zou op dit moment meer soelaas bieden. Onze kleine lokale scholvissers kunnen simpelweg niet opboksen tegen die grote schepen van Nederlanders.’