Roestige druipsporen ontsieren de toch al niet bijster mooie witte golfplaten van de enorme hal van Icon Yachts. De scheepswerf ligt in de industriële haven van Harlingen, zo’n 5 kilometer van het stadje aan de Waddenzee, niet ver van de Afsluitdijk. Voor de ingang van het bedrijf staat een emmer die tot de rand toe met sigarettenpeuken is gevuld. Op de parkeerplaats voor de hal, omheind door een eveneens door roest aangetast hek met prikkeldraad, staat een oude Mercedesbus. Er klinkt een constante brom van energiegeneratoren.

Het is dat er ‘Yachts’ achter Icon staat en dat het casco van een jacht voor het dok dobbert, anders zou je niet denken dat hier aan het luxueuze speelgoed van de allerrijksten op aarde wordt gewerkt. In opdracht van scheepswerf Heesen in het Brabantse Oss werkt Icon Yachts aan de finishing touch van de Galactica Cosmos, een jacht van 80 meter dat zo’n 100 miljoen euro zou kosten.

De Galactica Cosmos zou deze maand worden opgeleverd. De opdrachtgever is de Russische oliebaron Vagit Alekperov, eigenaar van Lukoil, een Russisch bedrijf dat goed is voor 2 procent van de wereldwijde olieproductie. Alekperov heeft al een reeks Galactica’s laten bouwen door de werf uit Oss. Niet raar, want de Rus – met een geschat vermogen van zo’n 20 miljard euro – is de eigenaar van Heesen Yachts.

Volgens het UBO-register, waarin de uiteindelijke beneficiaire eigenaren van vennootschappen staan vermeld, houden Alekperov, zijn vrouw Larissa en hun zoon Yusef ieder een belang ‘groter dan 25 procent en kleiner dan of gelijk aan 50 procent’ in Heesen. Alekperov staat op de Australische sanctielijst en sinds gisteren (woensdag 13 april) op de Britse sanctielijst, maar nog niet op die van de Europese Unie. Wel geldt een algemeen verbod om luxegoederen uit de EU naar Rusland te exporteren. Vandaar dat Alekperov het voorlopig zonder zijn nieuwe speeltje moet stellen. 

Afgelopen maandag, 11 april, maakte de Galactica Cosmos haar eerste proefvaart. Dat gebeurde onder begeleiding van de douane, die ook dit jacht verscherpt in de gaten houdt.

De zondag ervoor, toen Follow the Money een kijkje in de Harlinger haven nam, was er geen spoor van het jacht te bekennen. ‘Volgens mij ligt ze ergens op Waddenzee,’ vertelt een man met een witte bouwhelm en een blauwe overall. Hij is bezig een nieuwe put te boren op het terrein van het naast Icon Yachts gelegen zoutbedrijf met de prozaïsche naam European Salt Company (Esco). ‘Dat schip mag niet meer aanmeren.’

Vanaf de dijk tussen het haventerrein en de Waddenzee zie je Terschelling en Vlieland, maar geen doelloos ronddobberend superjacht. ‘Het zal wel in de hal liggen,’ zegt Jelle, die zijn hondje op het haventerrein aan het uitlaten is. Hij werkte er jarenlang en is nu met pensioen. ‘Je kan niks zien, want het luik van de hal is gesloten.’ Dat is niet alleen uit geheimzinnigheid, maar ook vanwege de wind. ‘Als het waait, waait het hier keihard,’ legt Jelle uit. ‘Zo’n drijvend dok kan dat niet aan. Regelmatig vliegen hier golfplaten door de lucht.’

Ingewikkelde constructies

Van een superjacht in de Harlinger haven kijkt Jelle niet meer op. ‘Soms liggen er hier wel drie naast elkaar. Een miljoen euro per meter hè, ongelooflijk,’ zegt hij hoofdschuddend. Maar de Galactica Cosmos sprong er toch uit, daarvan heeft hij wel een paar foto’s gemaakt met zijn mobieltje. We mogen ze hebben. Hoewel we het jacht zelf niet kunnen zien, hebben we geluk, vindt Jelle. ‘Tegenwoordig gaat het haventerrein doordeweeks helemaal op slot en kom je er alleen maar in met een pas.’ 

Bij de werf in het nabijgelegen dorp Makkum, ten zuiden van de Afsluitdijk, bouwt de firma Koninklijke De Vries superjachten. Daar gaat het er nog strenger aan toe, weet hij. ‘Je komt helemaal niet meer in de buurt van die werf. Je mag er niet eens met je eigen schoenen lopen, die moet je aan de poort verwisselen voor speciale bedrijfsexemplaren.’

De geheimzinnigheid is typerend voor de branche, waar dubieus geld en ingewikkelde bedrijfs- en financieringsconstructies eerder regel dan uitzondering zijn. De superjachten worden weliswaar in Nederland, Duitsland en Italië gebouwd, maar de registratie vindt bij voorkeur plaats in schimmiger oorden met lage belastingen en weinig transparantie, zoals de Kaaimaneilanden, Malta en de Marshalleilanden.

De Galactica Cosmos deed haar proefvaart maandag onder Nederlandse vlag, hoogst uitzonderlijk. Op de achtersteven staat al ‘George Town’ vermeld, de hoofdstad van de Kaaimaneilanden.

Zolang er geen duidelijkheid is over de status van de eigenaar, is het schip nog van de bouwer. De Galactica Cosmos kan altijd nog worden doorverkocht aan een nieuwe, niet-Russische eigenaar, weten ze bij Heesen. Pas wanneer de overdracht heeft plaatsgevonden is er een formele eigenaar. ‘Het interieurdesign, de aankleding in het jacht, de elektronica, de meubels – dat kan allemaal eventueel worden aangepast aan de wensen van een nieuwe eigenaar,’ zegt een kenner van de markt.

Heesen bouwt schepen in opdracht, maar ook als serie, zoals de Galactica’s. Alekperov houdt ze niet allemaal zelf. De Galactica Star, gebouwd in 2013, heeft hij van de hand gedaan aan een onbekende nieuwe eigenaar. Het jacht kreeg in 2019 een nieuwe naam: Illusion. De Illusion kan worden gecharterd voor luxe feesten; Beyoncé en Jay Z deden dat al eens.

Verscherpt toezicht

Heesen en De Vries zijn twee van de negen werven die onder verscherpt toezicht van de douane zijn gesteld. Daarnaast zijn enkele handelaren benaderd en voorgelicht over de sancties, verklaart de douane. De woordvoerder van de douane mag geen namen noemen, maar iemand die bekend is met de situatie vertelt Follow the Money dat naast Heesen en De Vries ook Oceanco in Alblasserdam, Damen Yachting in Vlissingen en Royal van Lent in Kaag onder verscherpt toezicht staan.

De orderportefeuille van de Big Four van de jachtbouw in Nederland bestond in 2020 uit naar schatting 1,5 miljard euro

Van Lent werkt met De Vries samen onder de naam Feadship. Met Heesen, Oceanco en Damen vormt Feadship de Big Four van de jachtbouw in Nederland. In 2020 bestond hun gezamenlijke orderportefeuille uit naar schatting 1,5 miljard euro. Een aanzienlijk deel daarvan – schattingen lopen op tot 20 procent – bestond uit leveringen aan Russische oligarchen. Daarmee was Rusland de belangrijkste afzetmarkt, na de VS.

Bij deze grote vier en een handvol kleinere (het gaat mogelijk om Icon Yachts, Royal Huisman in Vollenhove en Balk in Urk) worden door de douane twintig jachten in de gaten gehouden om te voorkomen dat ze in Rusland terecht komen. Veertien daarvan zijn in aanbouw, zoals de Galactica Cosmos. Twee liggen in een opslag en vier zijn hier voor onderhoud. 

Van twee jachten is vastgesteld dat er een link is met iemand die op de sanctielijst van de EU staat. ‘Dat onderzoek loopt nog,’ meldt de woordvoerder van de douane. Wie die twee Russen zijn die op de sanctielijst staan, mag de douane niet zeggen vanwege privacyregels, aldus de woordvoerder.

Volgens een informant zijn de twee jachten in opslag van de mensen op de sanctielijst. Het gaat om twee gloednieuwe, kleine boten van 8,5 meter, bedoeld als ‘bijboot’ bij grote jachten. Ze kosten ongeveer een miljoen per stuk.

Andere eigenaar

Verscherpt toezicht instellen is iets anders dan ‘bevriezen’, zoals de Europese Unie verlangt van lidstaten die op bezit stuiten van Russische oligarchen die op de sanctielijst staan. ‘Bij bevriezen ben je het eigendom kwijt voor de periode dat de sancties duren,’ legt de woordvoerder van de douane uit. Bij verscherpt toezicht is het mogelijk dat er een andere eigenaar wordt gevonden.’

Dus als Bill Gates de koper van de Galactica Cosmos blijkt te zijn, mag ze Nederland wel verlaten? ‘Ja, mits het jacht niet niet via omweg alsnog naar Rusland gaat. Dat moet de werf wel echt aantonen,’ zegt de woordvoerder.

Van een jacht dat voor onderhoud onderweg naar Nederland was, cancelde de betrokken werf de order na een gesprek met de douane, zo staat in een Kamerbrief van minister Wopke Hoekstra van Buitenlandse Zaken. Dat scheelt de werf problemen, want door de sancties is het lastig om geld van Russen gestort te krijgen. En blijkbaar had de douane geen zin het schip hierheen te lokken om het vervolgens te bevriezen.

Bevriezingen kunnen de belastingbetaler veel geld kosten, wellicht dat de douane de werf daarom waarschuwde. Wanneer de overheid beslag legt, draait zij op voor het onderhoud, en dat kan in de honderdduizenden euro’s lopen bij de duurdere exemplaren – per week. Volgens de woordvoerder van de douane liggen de kosten van de jachten die onder verscherpt toezicht staan, bij de werven en/of de eigenaren. Hoe het zit met de twee bevroren jachten is nog niet helemaal duidelijk.

Vooral Heesen lijkt door het verscherpt toezicht te zijn getroffen. De Brabantse bouwer leverde de afgelopen jaren tientallen schepen aan Russische miljardairs. Heesen heeft op dit moment rond de 250 miljoen euro aan werk uitstaan, waaronder drie jachten voor Russen, melden bronnen aan FTM. Het gaat om twee jachten van 50 meter en eentje van 55 meter. 

Insiders melden dat er op de werf in Oss geen onderscheid wordt gemaakt tussen boten die bestemd zouden zijn voor Russen en die voor andere klanten. ‘Er zit geen slot op, we bouwen ze gewoon af, alleen het moment van overdracht zal even uitgesteld worden,’ zegt een ingewijde. 

Heessen wil in de media niet met Rusland geassocieerd worden. In maart stapten daarom de twee Russische commissarissen op

Heesen kan de schepen die onder toezicht staan aan andere kopers aanbieden, vertelt een ingewijde van de werf. Zodoende gaan de werkzaamheden op de werf gewoon door, in dichte loodsen, in de hoop dat de oorlog snel voorbij is. Ook toeleveranciers krijgen de opdracht om apparatuur en onderdelen te leveren en te installeren, zoals bij de Galactica Cosmos in Harlingen.

Tegenover de buitenwereld laat Heesen daarover weinig los. De bouwer wil in de media niet met Rusland geassocieerd worden. In maart stapten daarom de twee Russische commissarissen bij Heesen op; zij zaten daar namens eigenaar Alekperov. Met het opgeven van de twee bestuurlijke posities hoopte hij de schade voor Heesen te beperken. Alekperov wil Follow the Money niet te woord staan.

‘Je weet dat als je je in deze business begeeft, je met kleurrijke figuren werkt. Wanneer ergens een Arabische Lente uitbreekt, kan een sjeikenfamilie ook ineens op straat staan. Wat er nu met de Russen gebeurt, valt gewoon onder je ondernemersrisico,’ zegt Constanteyn Roelofs, hoofdredacteur van jachtenmagazine Nautique.

Damen bouwt door

In een memo aan toeleveranciers, in bezit van Follow the Money, laat Damen weten dat het ondanks de sancties doorbouwt. ‘Op dit moment zijn er vanuit de sancties geen zaken die er voor zorgen dat wij onze werkzaamheden moeten stoppen. Wij blijven dit scherp in de gaten houden en zullen ons zoals gezegd aan de geldende wetgeving houden.’

Eerder ontstond er discussie over de Triple Seven, die voor onderhoud in Vlissingen ligt, maar zij is volgens insiders inmiddels weer vrijgegeven. Dit 68 meter lange jacht was in handen van de Russische miljardair Alexander Abramov, maar hij verkocht het schip in augustus 2020. De laatst bekende vraagprijs is 38 miljoen euro. De Triple Seven wordt nu verhuurd. Tom Cruise gebruikte haar bijvoorbeeld voor uitjes in onder meer de Schotse wateren.

De werkzaamheden aan een ander schip, de Aquamarine, zijn wel stilgelegd. Dit schip was in handen van Roman Abramovich, maar werd na de Russische inval in Oekraine overgedaan aan zijn zakenpartner David Davidovich. Damen berichtte toeleveranciers daar nu niet aan te sleutelen. De Aquamarine werd in 2021 door Heesen gebouwd.

De andere werven lijken minder hinder te ondervinden van sancties dan Heesen en Damen. Oceanco heeft het druk met nieuwe jachten voor Amazon-baas Jeff Bezos en Hollywood-icoon Steven Spielberg. De werf, die in handen is van de Omaanse miljardair Mohammed Al Barwani, reageert niet op vragen van journalisten. Het bedrijf bouwde het afgelopen decennium jachten die naar verluidt bedoeld waren voor Rosneft-baas Igor Sechin en voor bankier en kunstverzamelaar Vladimir Potanin. De laatste jaren bestaat de klantenkring vooral uit Amerikaanse tech-ondernemers en vermogenden uit het Midden-Oosten.

Dat Icon Yachts niet onder toezicht zou staan, is opmerkelijk: tot voor kort had ook deze werf een Russische eigenaar

Feadship verklaarde onlangs niet meer voor Russen te werken. Dat deed het tot voor kort wel: Feadship bouwde het jacht Tango voor aluminiumtycoon Viktor Vekselberg. De Tango is op 4 april op Mallorca (Spanje) aan de ketting gelegd.

Het bedrijf bouwde volgens SuperYachtFan een 110 meter lang motorjacht voor Dmitry Rybolovlev, grootaandeelhouder van meststoffenfabrikant Uralkali en van voetbalclub AS Monaco. Rybolovlev kocht eerder van de kleindochter van Aristoteles Onassis en Jacky Kennedy het privé-eiland Skorpios bij Lefkada, Griekenland.

Dat Icon Yachts niet op de lijst van onder toezicht geplaatste werven zou staan, is opmerkelijk: tot voor kort had ook dit bedrijf een Russische eigenaar, Alexander Mazanov. Over zijn eigenaarschap bestonden wel onduidelijkheden. Volgens het UBO-register is de uiteindelijke eigenaar van Icon Yachts tegenwoordig de Monegaskisch-Zwitserse advocaat Mica Ferrero. Hij kocht het bedrijf volgens dit bericht in september 2021.

De Harlinger pensionado Jelle is toch wel blij dat Icon in de stad zit. ‘Het is een van die zaken die maakt dat hier in Harlingen altijd wat te doen is,’ zegt hij. ‘Dat is wel fijn hoor. Ga maar eens kijken in Franeker, hier even verderop. Dat is echt een dooie boel.’