Windparken bouwen op zee kost veel geld, deels afkomstig uit de zakken van belastingbetalers in de vorm van subsidie. Door de manier waarop nu de subsidieregelingen voor windenergie zijn ingericht waaien de Nederlandse belastinggelden echter in de zakken van internationale energiereuzen het land uit. Dat geld zien die belastingbetalers niet meer terug. Volgens Willem en Jaap Smelik, bestuurders bij Meewind, Haarlems beleggingsfonds voor duurzame energieopwekking, dreigt daardoor polarisatie in de discussie rondom windenergie op zee. De energietransitie loopt dan onnodige vertraging op.

Het NIMBY effect maakt het maatschappelijk draagvlak voor wind op land steeds kleiner. Wind op zee is dus een logische keuze, aldus vader en zoon Smelik van Meewind. Verder draait het ook om efficiëntie en effectiviteit. ‘Op land ver van de kust krijg je zo’n 16 tot 18 procent efficiëntie, en op de Maasvlakte zo’n 30 procent,’ stelt Willem Smelik. ‘Op zee stijgt dit algauw naar 40 procent en is er een stabiele stroom van wind.’

Volgens Willem Smelik begint de markt voor wind op zee behoorlijk professioneel te worden. ‘Windturbines worden goedkoper en efficiënter en er is meer geloof in de haalbaarheid. Hierdoor dalen de risico’s, staan banken inmiddels te trappelen om in te springen en zijn de rentelasten heel laag.’

Ondanks dit vertrouwen is wind op zee nog steeds duurder dan conventioneel opgewekte energie. De subsidieregeling SDE+ wind op zee maakt de bouw van windparken op zee aantrekkelijk door bij te springen met het prijsverschil tussen groene en grijze stroom. De eerste openbare tender voor twee kavels voor de kust van Borssele liep op 12 mei af.

Ondanks dit vertrouwen is wind op zee nog steeds duurder dan conventioneel opgewekte energie

Meewind heeft echter felle kritiek op het feit dat burgerparticipatie niet is meegenomen in de Borssele tender. De overheid dreigt hiermee het maatschappelijk draagvlak voor wind op zee te verliezen. Dit kan leiden tot onnodige vertraging van de energietransitie.

De Smeliks pleiten voor het creëren van een breed maatschappelijk draagvlak voor wind op zee door het verplicht maken van de mogelijkheid voor burgerparticipatie in het tenderproces, zodat burgers kunnen meeprofiteren van dit megaproject. Zo kan iedereen mee de zee op.

Dubieuze partijen

Het ministerie van Economische Zaken (EZ) doet de energietransitie geen plezier door het wind op zee-megaproject aan de samenleving te verkopen als subsidieregeling voor grote energieconsortia. Meewind waarschuwt dan ook dat de huidige constructie van de subsidieregeling kan leiden tot kritiek uit de samenleving, omdat belastinggeld op deze manier uit de maatschappij wegvloeit. ‘Als de overheid 5 miljard euro gaat uitdelen aan subsidie met als enige conditie dat de laagste prijs wint, zonder dat wordt gekeken naar wie de subsidie gaat en of het geld terugkomt, dan is er een probleem,’ luidt Willem Smeliks kritiek. ‘Als overheid kun je het niet maken om te zeggen dat miljarden naar RWE of Gazprom gaan voor de bouw van windparken voor de kust van Nederland. De mate van vervuiling waar RWE verantwoordelijk voor is, of de politieke situatie rondom Gazprom, maakt het vreemd dat een van deze partijen zoveel subsidie uit de Nederlandse staatskas krijgt.’

Jaap Smelik: ‘Dan zeg ik vanuit mijn perspectief als Nederlander, dat onze belastinggelden naar dubieuze partijen gaan.’ Hierdoor dreigt volgens Meewind de discussie rondom windenergie op zee opnieuw te polariseren. ‘Je geeft tegenstanders dan alleen maar argumenten om de energietransitie te vertragen en te frustreren,’ aldus de bestuurders.

Internationale energiereuzen Shell, Vattenfall en RWE hebben reeds bevestigd dat ze een bod hebben uitgebracht op de eerste kavels voor windenergie op de Noordzee.

Maatschappelijk draagvlak

De huidige constructie van de subsidieregeling vreet dus aan het maatschappelijk draagvlak voor wind op zee, volgens Meewind. Burgers kunnen slechts passief toekijken hoe de grootste aanbesteding sinds de Deltawerken van bovenaf wordt beslist. En dat in een tijd waarin burgers graag zelf een steentje willen bijdragen aan de energietransitie. De opkomst van nieuwe initiatieven zoals duurzame energie-leveranciers Vandebron en Greenchoice, waar burgers direct groene stroom kunnen kopen, laten deze ontwikkeling duidelijk zien. Windcoöperaties zijn de afgelopen jaren in Nederland op land ook steeds actiever. geworden.

'Zonder maatschappelijk draagvlak krijg je geen stroomversnelling in de energietransitie'

‘In 2008 hadden we grote moeite met mensen overhalen om eigenaar te worden van windmolenparken op zee, maar daarin is veel veranderd,’ duidt Smelik junior. ‘Iedereen wil tegenwoordig tastbaar bijdragen aan de energietransitie en willen niet dat de energietransitie afhankelijk is van grote energiemaatschappijen. Het is de verantwoordelijkheid van de overheid om hierop in te spelen en het maatschappelijk draagvlak te creëren. Zonder maatschappelijk draagvlak krijg je geen stroomversnelling in de energietransitie.’

‘Als je geen maatschappelijk draagvlak creëert, geef je de oppositie vrij spel,’ meent Willem Smelik. ‘Dan dreigt het verhaal te worden “de staat geeft 5 miljard euro aan subsidie weg aan grote energiemaatschappijen”.’ Burgers hebben dan het gevoel dat ze in de steek worden gelaten en dat energiereuzen met hun belastinggeld ervandoor gaan.

Burgerparticipatie

Als de overheid niet kan uitsluiten dat grote, dubieuze energieconcerns meedoen aan deze subsidieregeling – volgens EZ is het immers ‘een vrije markt’ – dan moet er een randvoorwaarde ingebouwd worden dat ervoor zorgt dat burgers ook kunnen meeprofiteren.

Meewind pleit daarom voor het verplicht inbouwen van burgerparticipatie in de tenders voor windenergie op de Noordzee. Het fonds geeft burgers nu al de mogelijkheid om te participeren in wind op zee-projecten en mede-eigenaar worden van windparken op zee. In januari 2016 bedroeg het totaal geïnvesteerde vermogen van Meewinds fonds 113 miljoen euro, verdeeld over drie parken voor de kust van België. Dit vermogen is beschikbaar gesteld door 7.500 participanten, grotendeels woonachtig in Nederland, die voor elk minimaal 1.030 euro een deel eigenaar zijn van drie Belgische windmolenparken.

Met gemiddeld een tientje per Nederlander is iedereen dan eigenaar van windenergie op zee

Jaap Smelik: ‘Heel veel particulier geld staat nu op de bank tegen lage rente. Stel dat de overheid 20 procent van het eigen vermogen dat het consortium moet inzetten bij het Borsseleproject beschikbaar stelt voor burgerparticipatie. Dat komt neer op zo’n 150 miljoen euro. Met gemiddeld een tientje per Nederlander is iedereen dan eigenaar van windenergie op zee. Die 20 procent is dan van burgers die daardoor meedelen in de opbrengsten van het project. Dan wordt het verhaal “het is ons park”. Het maakt dan niet uit welk consortium de tender wint; bij elk park heeft de burger een kans om mee te doen en bij elk park vloeit het geld dan weer terug naar de maatschappij.’

Participatie kan volgens Smelik ook op andere manieren. ‘Je kunt er een depositogarantiestelsel op loslaten of een bedrag in rekening brengen bij de energierekening van de burger waarmee deze direct spaart en rendement ziet uit zijn inleg. Je kunt zelfs een supermarktactie via zegeltjes invoeren.’ De overheid moet, vindt Smelik, het goede voorbeeld geven en participatie actief faciliteren. Het zou via de Meewindmethode kunnen, maar Meewind zelf vindt het een taak voor de overheid om wind op zee-projecten actief toegankelijk te maken voor de maatschappij. ‘Dit kan via de belastingdienst, of via een loket voor burgerparticipatie. Hiernaast kan de overheid ook gemeenten de mogelijkheid geven om met hun overtollige liquiditeit te investeren in wind op zee-projecten.’

In Denemarken is het al zo ver. De openbare tenders voor wind op zee in Denemarken hadden vanaf het begin verplicht een randvoorwaarde meegenomen voor burgerparticipatie. Lokale windcoöperatieven nemen actief deel aan grote projecten, zoals het Middelgrunden wind op zee project bij Kopenhagen. Het Middelgrunden Wind Turbine Cooperative, bestaande uit 10.000 investeerders, zit samen in een consortium met Copenhagen Energy, de lokale energieleverancier.

Oogkleppen

Waarom heeft de Rijksoverheid niet vanaf het begin burgerparticipatie in de tender meegenomen? Willem Smelik veronderstelt dat men bij de ministerie van EZ volledig gefocust is geweest op kostprijsverlaging. ‘We begrijpen de focus van de tender op de laagste prijs natuurlijk,’ zegt Jaap Smelik. ‘Maar de laagste prijs sluit niet uit dat burgers mee moeten kunnen doen.’

De overheid is ook niet flexibel genoeg geweest tijdens het opzetten van de tender, aldus de Smeliks. ‘Terwijl Nederland toekeek hoe andere landen als Denemarken en Duitsland het wel voor elkaar kregen, ging men hier stressen over alles wat is misgegegaan,’ stelt Willem Smelik. ‘Denk aan de felle weerstand tegen het park bij Luchterduinen, waardoor er drie jaar lang negativiteit was rondom wind op zee. De weerstand tegen Luchterduinen was het gevolg van te grote zichtbaarheid van het park vanaf de kust. Dit heeft bij de Borssele tender ertoe geleid dat als er eenmaal een besluit op papier stond, het motto was “daar tornen we niet meer aan”.

De overheid was niet flexibel genoeg tijdens het opzetten van de tender

Volgens Meewind gaat het daarom niet alleen om kostprijsverlaging, maar juist om het proces van de totstandkoming van de tender zelf. De overheid moet ervoor zorgen dat vanaf het begin en tijdens het ontwerpen van de tender alle belanghebbenden meegenomen worden, met name de burgers. Dit kan door hun inspraak te bieden op de randvoorwaarden en de mogelijkheid voor financiële betrokkenheid via participatie.

‘Als je alleen naar prijs kijkt, heb je oogkleppen op,’ vindt Smelik senior. ‘Elke keer als er een fout wordt gemaakt in het proces, heeft de energietransitie daar een paar jaar last van. Het gaat erom dat er een proces is waarmee we kunnen doorgaan, waardoor de belanghebbenden met elkaar in een soort flow terechtkomen, waarin iedereen elkaar vertrouwt en zich gehoord voelt.’

Alsnog participatiekansen

Na België kijkt Meewind nu naar het Nederlandse gedeelte van de Noordzee en zou graag zien dat burgers daar ook de vruchten van mee kunnen plukken. ‘Het is lastig voor ons om Nederlanders te werven voor een windmolenpark in België, die willen natuurlijk liever eigenaar zijn van een park in Nederland,’ aldus Willem Smelik.

Mensen staan er ook voor in de rij. ‘We hebben een wachtlijst voor de geplande parken in Nederland en we denken zonder al te grote problemen 40.000 mensen te vinden die daarin willen investeren. Dat zullen geen mensen zijn die allemaal miljoenen kunnen neerleggen, maar wel echt substantiële bedragen waar ze wel helemaal zelf eigenaar zijn van een stuk van een windmolenpark op zee.’

'We denken zonder al te grote problemen 40.000 mensen te vinden die willen investeren'

Het is te laat om de mogelijkheid voor burgerparticipatie in te bouwen bij de Borssele tender. Deze liep op 12 mei af en de winnaar wordt in augustus bekend gemaakt. Maar Meewind ziet alsnog kansen. ‘We weten natuurlijk niet wie er gaat winnen, maar het zou uitstekend zijn als een partij wint die we al kennen,’ zegt Jaap Smelik. ‘Wij hopen dan een deel van het eigen vermogen over te kunnen nemen en dat kunnen plaatsen aan onze wachtlijst van burgers die willen investeren in wind op zee.’

‘Lukt dat niet, dan hopen we dit te kunnen doen in een later stadium. Het zou mooi zijn als de voorwaarden voor de komende tenders worden aangepast om burgerparticipatie mee te nemen.’