De Europese Unie, toch al een geliefde zondebok voor alles wat fout gaat, staat er in december 2022 plotseling slechter op dan ooit. Het heeft er alle schijn van dat Europarlementariërs met koffers vol geld zijn omgekocht om een goed woordje te doen voor de olie-en gasstaat Qatar. 

Maar in het kielzog van dit corruptieschandaal – snel aangeduid als Qatargate – wijzen er ook beschuldigende vingers naar de talloze non-gouvernementele organisaties (ngo’s) die Brussel rijk is. 

Net zoals bedrijven dat doen, lobbyen maatschappelijke organisaties bij Europese instituten om het beleid in de door hen gewenste richting te sturen. Ze komen op voor mensenrechten, milieu of klimaat en hebben weliswaar minder financiële slagkracht dan de lobby van het bedrijfsleven, maar hun vertegenwoordigers worden in Brussel graag aangehoord. Juist omdat ze opkomen voor de publieke zaak en bredere belangen zeggen voor te staan. 

Een van die organisaties, Fight Impunity – die strijdt ‘tegen straffeloosheid’ en voor respect voor het internationaal recht –, blijkt de spil in Qatargate.

De oprichter is de vroegere Italiaanse Europarlementariër Antonio Panzeri. Hij en zijn eveneens Italiaanse medewerker Francesco Giorgi zijn gearresteerd omdat ze via Fight Impunity Qatarees geld zouden hebben aangenomen. Giorgi’s partner is de Griekse Eva Kaili – een sociaaldemocratische Europarlementariër die zich jarenlang opvallend positief uitliet over Qatar. Ook zij is verdachte in het onderzoek van de Belgische justitie.

De betrokkenheid van Fight Impunity is koren op de molen van lobbyisten en politici met standpunten die vaak tegenwind oproepen van ngo’s.

Twee maanden nadat Qatargate in het nieuws komt, ziet de christendemocratische Europarlementariër Markus Pieper zijn kans schoon en zwengelt het debat aan. ‘Een klein deel van de maatschappelijke organisaties brengt de goede reputatie van de groep in gevaar,’ zegt hij. ‘Omdat niet duidelijk is wie hun geldschieters zijn en ze ongehinderd de parlementen in en uit kunnen lopen.’

Verdomhoekje

De Duitse Pieper waarschuwde eerder voor de risico’s van maatschappelijke organisaties. In 2017 speculeerde hij over de noodzaak van strengere regulering. Dat was nadat protest van ngo’s er mede voor had gezorgd dat het beoogde trans-Atlantische handelsverdrag met de Verenigde Staten (TTIP) ten grave was gedragen. Toen ving hij bot. 

Maar inmiddels is het speelveld veranderd. 

In reactie op de Russische vijandelijkheden, en aangespoord door Qatargate, wil de Europese Commissie beïnvloeding vanuit het buitenland tegengaan, onder meer door maatschappelijke organisaties te verplichten meer openheid te geven over hun geldbronnen. Ze verwacht hiervoor op 31 mei een voorstel te publiceren. 

Hoeveel invloed hebben ngo’s en dienen ze ook andere belangen dan de publieke zaak?

De ngo’s beschouwen dit voornemen als een regelrechte aanval. Doorgaans moeten ze zich verweren tegen autocratische regimes en verdachtmakingen van types als de Hongaarse premier Viktor Orbán – die hen ervan beschuldigt een pion te zijn van de Hongaars-Amerikaanse zakenman George Soros. 

Nu voelen ze zich in het verdomhoekje gezet door nota bene de Europese Unie. ‘We vrezen dat legitieme maatschappelijke organisaties gestigmatiseerd gaan worden,’ zegt Carlotta Besozzi van de belangenvereniging Civil Society Europe, die namens 230 ngo’s een brandbrief schreef aan de Europese Commissie. 'Niet alleen hier, maar ook in andere landen waar hun rechten al in het geding zijn.'

Complottheorieën

Om beter zicht te krijgen op het speelveld van ngo’s – en op de rotte appels onder de wereldverbeteraars – brengt Follow the Money in kaart wie de geldschieters zijn achter de organisaties die zich bemoeien met de besluitvorming in Brussel. 

Hoeveel invloed hebben ze, wat is hun agenda en in hoeverre dienen ze ook andere belangen dan de publieke zaak? Houdt er iets stand van de complottheorieën over ngo’s die zouden fungeren als instrument van lieden als George Soros en Bill Gates? 

In dit eerste deel van een serie over ngo’s die zich mengen in Europese besluitvormingsprocessen, becijferen we hun belangrijkste financieringsbronnen.

Buitenlands geld voor Europese waarden

Hoe divers de financieringsbronnen van ngo’s kunnen zijn, laat de Tsjechische mensenrechtenorganisatie European Values zien. In 2021 schonken donoren een kleine miljoen euro voor het verdedigen van waarden als ‘individuele vrijheden’, ‘menselijke waardigheid’ en ‘gelijkheid’. De organisatie doet onderzoek naar stiekeme inmenging van niet-westerse mogendheden als Rusland en China en werkt onder meer aan bewustwording van nepnieuws en desinformatie. 

Het is een missie die aansluit bij de nieuwe plannen van de Europese Commissie en die is dan ook een van de geldschieters, zo blijkt uit de informatie die European Values zelf opgaf in het transparantieregister, de database van organisaties die de besluitvorming en het beleid van de EU proberen te beïnvloeden. De Tsjechische organisatie ontvangt bijvoorbeeld een klein bedrag voor deelname aan de Black Sea Trust, een project voor democratisering van regio’s rond de Zwarte Zee.
Maar ironisch genoeg is deze voorvechter van Europese waarden ook sterk afhankelijk van fondsen van buiten de EU.

In 2021 is het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken verreweg de grootste donor; goed voor ongeveer een derde van de inkomsten van European Values. Daarna volgt de Tsjechische overheid en op de derde plaats prijkt die van Taiwan, de door druk van China door veel landen niet als onafhankelijk erkende staat in de Oost-Chinese Zee. 

Dat zelfs Taiwan geld overheeft voor de missie van European Values is misschien niet heel verwonderlijk, maar het is wel opvallend. De Tsjechische organisatie vindt haar bestaansrecht in een kritische houding jegens buitenlandse beïnvloeding. Een tegenstrijdigheid die ze zelf ook lijkt te zien. De website voorziet in een uitgebreide verantwoording van geldbronnen en werkwijze. 

Tegelijkertijd vormt deze organisatie bepaald geen uitzondering, zo laat ons onderzoek zien.

Amerikanen versus Europeanen versus Bill Gates

De Europese Commissie financiert overigens meer organisaties dan alleen die in het transparantieregister zijn vermeld. Ze subsidieert bijvoorbeeld ook projecten van ngo’s in het kader van ontwikkelingssamenwerking of milieu.

Kijken we naar de financiële databank van de gehele EU, dan zien we dat in 2021 in totaal een slordige 2,3 miljard euro werd overgemaakt naar ngo’s, 6 procent van het totale budget dat de Europese Commissie zelf direct spendeert (en dat dus niet via bijvoorbeeld de lidstaten wordt uitgegeven, zoals de landbouwsubsidies).

Daarnaast stromen ook vanuit de lidstaten grote bedragen naar het maatschappelijk middenveld, vooral uit Duitsland en Nederland.

En dan is de gulste geldschieter nog even buiten beschouwing gebleven. 

Want de allergrootste donateur van ngo’s die actief zijn in Europa, is de Amerikaanse Bill & Melinda Gates Foundation. Gates, de man achter techgigant Microsoft en zijn ex-vrouw hebben er hun levensmissie van gemaakt geld te steken in betere leefomstandigheden voor de wereldbevolking.

Het tweetal staat in het transparantieregister vermeld als donateur van in totaal bijna 6,5 miljard euro. Daarvan stroomt overigens het overgrote deel (6,4 miljard) naar hun eigen stichting, omdat het afkomstig is van een aan de stichting gekoppeld trustfonds waarin het kapitaal van Gates is ondergebracht. Daarnaast vloeit nog altijd 73 miljoen euro vanuit de Gates Foundation naar andere ngo’s met een vermelding in het transparantieregister.

Bewust beleid

Voor academici als Andreea Năstase, universitair docent politieke wetenschappen aan de Universiteit van Maastricht, biedt het transparantieregister waardevolle informatie. Ze doet onderzoek naar de Brusselse lobby en het verbaast haar bijvoorbeeld niet dat de Europese Commissie zelf een belangrijke financier is van ngo’s. 

Volgens haar is het bewust beleid om het maatschappelijk middenveld te betrekken bij Europese beleidsvormingsprocessen: ‘Je kunt immers niet alleen je oor te luisteren leggen bij de bedrijfslobby. Dat is niet effectief, leidt niet tot goed beleid en het is ook niet democratisch. Je hebt beide kanten nodig.’

Wel kijkt Năstase ervan op dat zoveel fondsen afkomstig blijken te zijn uit de Verenigde Staten. ‘Ik zou me er zorgen over gaan maken als een organisatie voornamelijk wordt gefinancierd door slechts één Amerikaanse bron. Dan zouden er alarmbellen moeten gaan rinkelen. Want als je financieringsbasis erg mager is, afhankelijk van slechts een of twee bronnen, kan dat van invloed zijn op je onafhankelijkheid en autonomie.’

The big, the powerful and the absent

Om te zien waar al dat geld terechtkomt, brachten we van alle ngo’s die sinds 2019 ten minste één ontmoeting hadden met een Eurocommissaris in kaart welke van hen de grootste budgetten te besteden hebben. Dat zijn naast de Gates Foundation: Artsen Zonder Grenzen, SOS Children’s Villages, Action Against Hunger, het International Rescue Committee, en The Pew Charitable Trusts in de Verenigde Staten (het fonds achter de denktank Pew Research Center).

Maar het is niet zo dat de organisaties met de diepste zakken ook het vaakst bij de Europese Commissie over de vloer komen. 

De Europese werkgeversorganisaties voor publieke ondernemingen (SGI), het Wereld Natuur Fonds (WWF), de koepelorganisatie van alle Europese consumentenbonden (BEUC), de milieuorganisatie ClientEarth, de hulporganisatie Caritas, de klimaatcoalitie European Environmental Bureau (EEB), en het omstreden World Economic Forum hadden sinds 2019 allemaal meer dan vijftien ontmoetingen met Commissieleden.

De helft van de maatschappelijke organisaties in het transparantieregister vermeldt als interessegebied klimaat en milieu, en rond de 40 procent richt zich op internationale samenwerking, innovatie en mensenrechten.

Met het oog op de discussie over buitenlandse beïnvloeding, is het evenwel belangrijk om op te merken dat juist Fight Impunity, de organisatie die geld kreeg uit Qatar, nooit in het transparantieregister is opgenomen. De organisatie maakte namelijk geen afspraken met leden van de Europese Commissie. Wel met Europarlementariërs, maar die zijn in de regel niet verplicht hun lobbycontacten te registreren. 

Opvallend is ook dat op basis van de informatie uit het transparantieregister, ngo's geen inkomsten lijken te hebben ontvangen uit bijvoorbeeld Rusland, het Midden-Oosten, China of uit andere regio’s die de wenkbrauwen zouden doen fronsen. Maar ook dit zegt niet alles, zeker aangezien dit soort informatie niet vereist is om op te geven.

Lobbywaakhond Corporate Europe Observatory en milieuorganisatie Friends of the Earth – die beide vooraan liepen in de strijd tegen handelsverdrag TTIP – krijgen bijvoorbeeld veel geld van de Isvara Foundation. Net als veel andere stichtingen is deze organisatie gevestigd in Zwitserland. Maar de oorsprong van het geld is elders. Zoals beide ngo's ook op hun website weergeven, is de Isvara Foundation in handen van de rijke Syrisch-Libanese zakenman Ayman Allad, een criticus van neoliberale (handels)politiek. 

Feilbaar register

Wat betreft de informatie die wel moet worden opgegeven in het transparantieregister, blijkt dat het in de praktijk wemelt van de fouten.

De door de ngo’s en andere lobby-organisaties opgegeven informatie wordt doorgaans gebrekkig gecontroleerd. European Values vermeldde in 2021 bijvoorbeeld een werkbudget te hebben van in totaal 53.000 euro. Maar in het eigen jaarverslag noteert de Tsjechische organisatie bijna een miljoen euro aan inkomsten. De organisatie zou volgens het register ook 43 lobbyisten in dienst hebben, maar hun financieel assistent zegt desgevraagd dat dit niet klopt: 43 is het totaal aantal medewerkers. Geen van hen is in de arm genomen als lobbyist. 

En dan is European Values nog een van de transparantere organisaties.

Zo bracht ons onderzoek meer problemen aan het licht: 

• De definitie van een ngo is niet duidelijk, waardoor bijvoorbeeld ook organisaties die opkomen voor de belangen van bedrijven zich kunnen registreren als ngo.

• De definitie van de (lobby)kosten is niet duidelijk, waardoor evenmin helder is welke budgetten de ngo’s precies hebben opgegeven.
  Volgens het register hadden ze in 2021 in totaal een kleine 23 miljard euro te besteden. Maar waaraan? Alleen aan hun activiteiten in de Europese Unie? Of gaat het hier om hun budget voor projecten wereldwijd?
  Afgaande op de jaarverslagen van de bijna duizend door ons onderzochte ngo’s hebben de ruim honderd grootste tezamen al een hoger besteedbaar budget: 27 miljard euro.

• Het transparantieregister biedt onjuiste of onvolledige informatie over de inkomstenbronnen van ngo’s.
  Ze zijn bijvoorbeeld verplicht duidelijk te maken van welke donor(en) ze giften krijgen van 10.000 euro of meer, en welke donor(en) verantwoordelijk zijn voor minimaal 10 procent van hun donaties.
  Maar volgens onze bevindingen geeft pakweg een derde van de ngo’s geen informatie over de herkomst van zijn financiën. Voor de meeste van hen geldt dat ze die informatie ook niet kenbaar maken op de eigen website.

• Een deel van de ngo’s verstrekt onjuiste informatie over hun uitgaven.
  Volgens het transparantieregister gaven bijvoorbeeld ten minste 24 ngo’s in 2021 méér uit aan lobbykosten dan ze volgens hun eigen opgave totaal te besteden hadden.

De vraag dringt zich dan ook op hoe effectief het transparantieregister eigenlijk is bij het opsporen van ongewenste indringers in Europese besluitvormingsprocessen. 

Dit schuurt des te meer omdat organisaties die wél een winstoogmerk hebben, zoals advies- en advocatenkantoren, niet net als ngo’s in het transparantieregister hoeven te vermelden wie hun financiers zijn.

Corporate Europe Observatory, een ngo die de invloed van lobby’s in kaart brengt, wijst er bijvoorbeeld op dat dubieuze regimes zelden maatschappelijke organisaties gebruiken als vehikel voor hun boodschap, maar eerder advieskantoren en PR-bureaus.

Imago’s oppoetsen

De Verenigde Arabische Emiraten huren bijvoorbeeld graag consultants en denktanks in om zich te laten portretteren als vredelievende speler in de regio. En Saudi-Arabië liet het communicatiebureau MSL Brussels stilletjes zijn imago oppoetsen om een aantrekkelijker handelspartner te lijken.

Een transparantieregister dat niet alleen beter gehandhaafd wordt, maar waarin ook meer soorten organisaties zich verantwoorden, is dan ook waar ngo’s al jaren zelf voor pleiten. Zodat ook lobbykantoren, adviesbureaus en pr-bureaus openheid van zaken moeten geven over hun financiers. ‘Kijk naar Qatargate. De betrokken organisatie kwam niet eens in het transparantieregister voor,’ aldus Carlotta Besozzi van Civil Society Europe, de koepelvereniging van ngo’s.

Ook een recent verschenen analyse, geschreven in opdracht van het Europees Parlement, noemt verbetering van het transparantieregister als belangrijk aandachtspunt. 

Besozzi hoopt uiteindelijk vooral op een algehele cultuurverandering in Brussel. Zodat het voor iederéén normaal wordt om openheid van zaken te geven. ‘Nog altijd hoeven bijvoorbeeld Europarlementariërs hun bonnetjes niet vrij te geven. Dus waarom louter die focus op de ngo’s?’

Met dit artikel start een nieuwe reeks in ons dossier De Lobbycratie: ‘Tracking Europe's most influential NGOs.’ De komende maanden onthullen we meer over de financiers die schuilgaan achter de Brusselse lobby van maatschappelijke organisaties, en over hun agenda’s.

Tips? Mail: lise.witteman@ftm.eu