De onthulling dat de Amerikaanse geheime dienst NSA ook in Brazilië hooggeplaatste politici en bestuurders afluistert, is de Amerikaanse vliegtuigfabrikant Boeing duur komen te staan. Althans, dat roepen Braziliaanse politici en veel commentatoren. Donderdag maakte de Braziliaanse regering onder leiding van president Dilma Rousseff bekend dat de keuze voor de aankoop van 36 gevechtsvliegtuigen gevallen is op de Saab Gripen NG. En niet de F-18. Dat is een grote tegenvaller voor Boeing, fabrikant van die F-18 Super Hornet straaljager. De Amerikaanse fabrikant gold als favoriet in de race om de lucratieve deal. Brazilië is al ruim tien jaar bezig om een beslissing te nemen over de aanschaf van een nieuw gevechtsvliegtuig. Nu de keuze op de Saab Gripen NG is gevallen, wordt de link met het afluisterschandaal en de Braziliaanse verontwaardiging daarover veelvuldig gelegd. Maar speelde die affaire écht zo'n doorslaggevende rol?

Amerikaanse lobby

De aanschaf van een nieuw gevechtsvliegtuig is niet alleen in Nederland een heikele kwestie. Ook in Canada, India en Australië ligt het gevoelig. Dat Brazilië er al tien jaar lang mee bezig is, is eerder regel dan uitzondering. In 2011 zetten de Amerikanen hun toenmalige minister van financiën Timothy Geithner in als lobbyist voor hun eigen wapenindustrie. Tijdens de voorbereiding van het staatsbezoek van president Obama, probeerde Geithner de Brazilianen ervan te overtuigen dat de F-18 toch een beter alternatief was dan de Zweedse Saab Gripen NG of de Franse Dassault Rafale. Dat Franse vliegtuig genoot de voorkeur van ex-president Lula en de Braziliaanse luchtmacht. In technisch opzicht behoort de Rafale tot de meest geavanceerde jagers van dit moment. Geithner trok daarbij volgens bronnen van de Braziliaanse krant Folha de São Paulo alle register open: Brazilië is een wereldmacht in spé en daar past een gevechtsvliegtuig van allure bij. Een jager die de grootste supermacht zelf ook gebruikt: de F-18 Super Hornet. En fabrikant Boeing experimenteert ook nog eens met bio-brandstoffen, een sector waarin Brazilië een leidende rol ambieert. Ook liet hij doorschemeren dat er door Amerikaanse mais-boeren nogal wat druk werd uitgeoefend op de regering-Obama om de Braziliaanse export van bio-ethanol aan banden te leggen. De Amerikaanse lobby was sterk genoeg om de aankoopbeslissing uit te stellen. Tot grote frustratie van de Zweden.

Krimpende Braziliaanse economie

De kansen voor Saab werden daarna klein geacht. De regering van president Lula had immers zijn voorkeur uitgesproken voor de Franse Rafale en al min of meer een deal beklonken met de toenmalige Franse president Sarkozy. Maar een deal met de Amerikanen was in economisch opzicht op de lange termijn het lucratiefst. De 36 Gripens werden aangeboden voor zo'n 5 miljard dollar, de F-18 voor 7,5 miljard. Duurder, maar in het aanbod van Boeing zaten tegenprestaties, zoals verkoop door Boeing van het nieuwe vrachtvliegtuig van de Braziliaanse vliegtuigfabrikant Embraer en samenwerking op het gebied van ontwikkeling van nieuwe brandstoffen.

een deal met de Amerikanen was in economisch opzicht het voordeligst – OP DE LANGE TERMIJn 

Intussen is de economische situatie van Brazilië verder verslechterd. Het land zit krap bij kas en de tijd dringt. Het kan niet zo goedkoop geld lenen als wij. Een prijsverschil van meer dan 2 miljard dollar tikt dan aan. Maar zonder vliegtuigen kan Brazilië zijn aspiraties als grootste regionale macht helemaal niet waarmaken. Tegelijk is Amerika na China wél de belangrijkste exportmarkt voor Brazilië. De industrie heeft dus belang bij goede verhoudingen met de VS. De Braziliaanse export naar Zweden daarentegen is nog minder dan die naar de Nederlandse Antillen en Bangladesh. Een lastig dilemma. De onthulling over de afluisterpraktijken van de NSA en de Amerikaanse verlegenheid erover kwamen politiek gezien dus niet ongelegen. Waarschijnlijk heeft de woede van president Rousseff wel een rol gespeeld in de uiteindelijke keuze, maar niet de doorslaggevende die nu alom wordt gesuggereerd. Dat de voorkeur van de luchtmacht – de dure Rafale – terzijde werd geschoven, soit. Maar de kans dat de regering het aan zou durven om zowel de candidato preferido van de machtige nationale industriële lobby – de F-18 –  als de Amerikaanse lobby aan kant te schuiven, werd klein geacht.

Tweede keus

De keuze voor de Zweedse fabrikant kwam in Brazilië dan ook als een verrassing, aldus dagblad Folha de São Paulo. De Gripen NG is weliswaar veel goedkoper  – uiteindelijk wordt er volgens de krant slechts 4,5 miljard dollar betaald – maar het vliegtuig is ook kleiner, minder zwaar bewapend en vooral minder combat proven dan zowel het Amerikaanse als Franse alternatief.   Sex sells. Het geheime wapen van Zweden   Een ander probleem is dat de eerste Gripen NG pas in de loop van 2016 kan worden geleverd. De huidige gevechtsvliegtuigen van de Braziliaanse luchtmacht (stokoude F-5's en van Frankrijk gekochte Mirage 2000s) waren bedoeld als tijdelijke vervanging totdat er nieuwe zouden komen. Die hadden er nu moeten zijn. Maar de beslissing in pas nu genomen en de Franse Mirages zijn versleten. Op 31 december worden ze uit dienst genomen. Tot de nieuwe Gripen NG's er zijn wil de Braziliaanse luchtmacht nu uit arrenmoede maar zolang tweedehands Gripens van het oude model lenen. Praktisch wellicht, maar niet passend bij de geopolitieke ambities van het land.

Franse industrie baalt

Terwijl de Zweden euforisch zijn, slikken de Fransen een bittere pil: 'Brazilië schiet Franse hoop neer', treurde de nieuwssite France24. Daar staat tegenover dat India begin 2012 wel heeft gekozen voor de Rafale. Maar dat land maakt evenmin haast met het tekenen van het contract. Het gaat om 126 vliegtuigen, een deal ter waarde van 15 miljard dollar. De onderhandelingen zijn nog volop bezig en de Indiërs lappen alle deadlines aan hun laars. Tot ergernis van de Fransen probeerde de Britse premier Cameron tijdens een staatsbezoek begin dit jaar India over te halen toch de Brits-Duits-Italiaanse Eurofighter aan te schaffen in plaats van de Rafale. Geen wonder dat Parijs nerveus is. Alle morele verontwaardiging ten spijt, voor regeringen is geld vrijwel altijd de doorslaggevende factor. Zeker in opkomende landen zoals India en Brazilië. Dat wil niet zeggen dat de spionage-affaire helemaal geen rol heeft gespeeld. Boeing zou ook niet het eerste Amerikaanse bedrijf zijn dat er onder lijdt. Tech-bedrijf Cisco (routers en internet-switches) bijvoorbeeld meldde over het vorige kwartaal dat zijn orderportefeuille in verschillende opkomende markten gekrompen is met 18 tot 30 procent. Ook IBM en HP meldden onlangs dat hun omzet in met name China sterk terugloopt. Hoewel de top van die bedrijven voorzichtig is om een directe link te leggen met de Snowden-onthullingen over de NSA – dat is tenslotte ook een klant – gaan marktanalisten ervan uit dat deze wel degelijk een rol spelen. Maar het kan zomaar zijn dat het meer te maken heeft met de opkomst van Chinese concurrenten als Huawei of Lenovo. Geld speelt nu eenmaal niet zomaar een rol. Het speelt de hoofdrol.