We staan ‘aan de vooravond van iets heel groots, namelijk een verandering van het totale financiële landschap,’ zei Wopke Hoekstra eind vorig jaar in de Tweede Kamer. Hoekstra, toen nog minister van Financiën, doelde op de ‘digitale euro’, waartegen centrale banken zich jarenlang hebben verzet.

Terwijl de wereld de afgelopen decennia in hoog tempo is gedigitaliseerd en de effecten daarvan in vrijwel elke geleding van de samenleving merkbaar zijn, leek het oudste betaalsysteem onaantastbaar. Bankbiljetten worden sinds 1661 gedrukt en munten worden al sinds de oudheid geslagen, maar nu doet de CBDC zijn intrede: central bank digital currency. Dat is de revolutie waarop Hoekstra doelde: de digitalisering van contant geld. Joe Biden, de president van de Verenigde Staten, gaf in maart dit jaar opdracht de implementatie van CBDC’s te verkennen.

De grote vraag is hoe dat nieuwe geldsysteem eruit zal zien. Van de keuzes die centrale banken de komende tijd maken, hangt veel af: onder andere onze privacy en onze keuzevrijheid. Sommige experts vrezen dat de komende tijd de basis wordt gelegd voor een ‘dystopische’ samenleving.

Wat is digitaal geld?

Een CBDC is niets anders dan een digitale munt van de centrale bank, dezelfde instantie die onze (cash) munten en bankbiljetten uitgeeft. Alleen: de digitale pendant van contant geld bestaat nog niet.

Intussen geldt: cash betalen doen we steeds minder. Tegenwoordig gebruiken we voor bijna alle transacties – pinnen, chippen, overschrijvingen en Tikkies – het saldo op onze bankrekening (ons ‘deposito’). We betalen dan weliswaar digitaal, maar anders dan bij muntgeld wordt dat ‘digitale deposito’ niet door de centrale bank gestut.

Banken werden in 2008 met miljarden overeind gehouden, omdat hun klanten anders hun tegoeden daar zouden verliezen

Dat is het probleem in een notendop: we worden gaandeweg afhankelijker van commerciële banken voor het betalingsverkeer en het bewaren van ons geld. Omdat commerciële banken tegenwoordig onze digitale deposito’s beheren, kunnen zij vervolgens makkelijk terugvallen op tal van vangnetten van de staat. Zo werden banken in de crisis van 2008 met miljarden aan belastinggeld overeind gehouden, omdat hun klanten – burgers – anders hun daar gestalde tegoeden zouden verliezen.

Een veilig alternatief voor commerciële banken

Om die publieke afhankelijkheid van commerciële banken te verminderen, adviseerden meerdere onderzoekscommissies de taken van banken te scheiden. Tegoeden garanderen en het dagelijkse betalingsverkeer regelen kon je beter apart houden van de commerciële belangen en speculaties (lees: de financiële avonturen) van banken.

Nederland moest daarom gaan experimenteren met ‘digitale vormen van contant geld’, om zo een ‘daadwerkelijk alternatief’ voor commerciële banken te creëren, stelde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) in 2019. Die aanpak zou ons betaalverkeer minder afhankelijk maken van commerciële banken. En bij een nieuwe crisis zou hun redding – met ons belastinggeld – dan minder noodzakelijk zijn.

Facebook zei met een eigen digitale munt te zullen komen, China is er al mee bezig

De WRR noemde de oprichting van een publieke depositobank als goede optie. Dan zouden burgers hun geld kunnen bewaren bij een veiliger, want niet-commerciële bank. Dat advies werd echter niet opgevolgd. Het kreeg ook elders weinig tractie.

Wat wel veel aandacht kreeg: de ontwikkeling van een CBDC. Dat was deels omdat Facebook zei met een eigen digitale munt te zullen komen (de libra), deels omdat China al met zo’n munt bezig is. FTM beschreef eerder dit jaar waarom allerlei centrale bankiers zo’n CBDC ineens omarmden.

De opmars van de CBDC

Volgens de CBDC Tracker van The Atlantic Council hebben negen landen inmiddels een eigen digitale munt geïntroduceerd, al zijn dat geen imposante economieën, en lopen er proeven in veertien landen. De Nederlandsche Bank (DNB) wil in Europa een voortrekkersrol spelen. Zo’n digitale munt van de centrale bank zal naast de huidige geldsystemen bestaan. Je hebt dan een gewone bankrekening, plus een CBDC-rekening. 

Naast veiligheid en stabiliteit worden andere voordelen genoemd. Zo zou een CBDC volgens DNB bijdragen aan ‘diversiteit in de betaalmarkt’ en aan ‘efficiëntie grensoverschrijdende betalingen’. Ook zou het een uitgelezen oplossing zijn voor mensen die geen commerciële bankrekening kunnen openen.

Dat laatste is vooral voor mensen in armere landen van belang, betoogde koningin Máxima vorige maand. Ze deed dat in haar hoedanigheid van ‘Speciale pleitbezorger van de VN secretaris-generaal voor inclusieve financiering voor ontwikkeling’.

Maximá schreef: ‘Volgens de Wereldbank zijn er wereldwijd 1,7 miljard volwassenen zonder bankrekening. Zonder toegang tot diensten van de formele financiële sector zijn ze genoodzaakt hun heil elders te zoeken, vaak tegen hoge kosten en met groot risico. Deze financiële uitsluiting houdt ze gevangen in armoede, beperkt hun kansen, en verhindert dat zij zichzelf kunnen beschermen tegen moeilijke tijden. Het smoort hun hoop op een betere toekomst.’

Digitaal geld als wegbereider voor digitale identiteit

Máxima schreef haar pleidooi voor CBDC’s samen met Agustín Carstens. Hij is de directeur van de Bank for International Settlements (BIS), het samenwerkingsorgaan van de centrale banken. De BIS houdt zich, net als de Europese Centrale Bank (ECB), al langer bezig met CBDC’s en coördineert veel processen op dat gebied. Zo publiceerde de BIS een aantal rapporten over het nieuwe geld namens de centrale banken van de eurozone plus die van Engeland, Zwitserland, Zweden, Canada, Japan en de Verenigde Staten.

Een van de processen waarover de BIS zich buigt, is de registratie van personen. Momenteel kun je je bij online betaalsystemen aanmelden met bijvoorbeeld een paspoortkopie, of door eerst een kleine overschrijving te doen vanaf een eerder geverifieerde (commerciële) bankrekening. Maar de BIS vindt dat onvoldoende en wil het systeem beter wapenen tegen identiteitsfraude. De bank benadrukt daarom dat ze graag ziet dat ‘een digitaal identiteitssysteem, dat informatie uit verschillende bronnen kan combineren,’ een ‘belangrijke rol’ zal spelen. 

Ook de ECB, die zich eveneens buigt over de vorm waarin je zo’n CBDC kunt gieten, denkt er zo over. Silvio Panetta, lid van de raad van bestuur van de ECB, zei eind 2020 in een toespraak dat geld ‘opnieuw moet worden uitgevonden’ en noemde daarbij digitale identiteit als een ‘element van onze strategie’. De Nederlandse centrale bank sluit zich daarbij aan: ‘Zonder op toekomstig beleid vooruit te kunnen lopen,’ schrijft DNB in antwoord op vragen van Follow the Money, ‘kunnen we zeggen dat een Europese e-Identity erg belangrijk is om in de toekomst een digitale euro-rekening of -wallet aan te kunnen houden.’

De vraag is wat de gevolgen van die koppeling zijn. BIS-directeur Agustín Carstens zei eerder: ‘Bij cash weten we niet wie vandaag een briefje van honderd euro gebruikt, of een briefje van honderd peso. Met CBDC zullen centrale banken volledige controle hebben over de regels en wetten die het gebruik zullen bepalen.’

Dat zorgt voor een ‘nieuwe set aan ethische dilemma’s en sociale vragen die nu nog niet worden gesteld’

Financieel journalist Izabella Kaminska waarschuwde daar vorig jaar in de Financial Times nadrukkelijk voor. Als CBDC gekoppeld wordt aan ‘persoonlijke rekeningen met persoonlijke gegevens, kredietgeschiedenis en andere relevante informatie,’, schreef ze, zorgt dat voor een ‘nieuwe set aan ethische dilemma’s en sociale vragen die nu nog niet worden gesteld’. ‘Als geld ID-gebaseerd wordt, [..] hoe ver moet dat persoonlijke dossier reiken? Welk soort niet-monetaire informatie moet erin worden opgenomen of eruit weggelaten? In welke mate moeten rekeninghouders derden de toegang tot hun gegevens kunnen weigeren? Aan wie kan de overheid het beheer en de exploitatie van deze systemen toevertrouwen, en hoe kunnen wij hen ter verantwoording roepen?’

Privacy

Er zijn talloze ontwerp- en beleidskeuzes rond CBDC’s. Belangrijk om de stabiliteit te waarborgen is dat de centrale bank het geld uitgeeft en de rekeningen beheert. Krijgen we dan straks een speciale app van de centrale bank? Die kans is niet groot. Vermoedelijk zal alle dienstverlening rond het centralebankgeld door een commerciële bank, een betaalinstelling als Visa of Mastercard of grote techbedrijven worden gedaan. Die zijn creatiever en innovatiever, aldus de BIS. Bovendien zijn centrale banken niet toegerust op zulke grote operationele taken.

Ook rond digitale identiteit zijn er tal van keuzes te maken. Centrale banken erkennen de gevoeligheid daarvan. ‘De combinatie van transactie, geolocatie, sociale media en zoekdata is aanleiding voor serieuze zorgen over datamisbruik en persoonlijke veiligheid,’ schrijft de BIS. Daarom is privacy belangrijk, net als een ‘voorzichtige aanpak’ inzake digitale identiteit.

Welke online diensten straks gebruik zullen maken van toekomstige systemen om jezelf digitaal te legitimeren en welke informatie daarbij wordt uitgewisseld, is niet duidelijk. Het zou heel minimaal kunnen. Maar onderzoeker Ana Beduschi, die voor de Britse overheid onderzoek deed naar corona-paspoorten en digitale identiteit, is beducht voor grotere plannen. Ze waarschuwde in Data & Policy, een tijdschrift van de universiteit van Cambridge, dat aan een digitale identiteit ook ‘digitale gedragskenmerken waaronder activiteit op sociale media, online zoekgeschiedenis en online aankoopgeschiedenis’ kunnen worden gekoppeld. Dan wordt digitale identiteit een nieuw surveillance tool.

Momenteel worden verschillende systemen voor legitimatie en identificatie overwogen. Centrale banken hebben zich nog niet uitgesproken welk soort identiteitssysteem volgens hen het beste zou zijn. Ook de BIS laat zich daar niet over uit. Wel benadrukt ze dat een algemeen, wereldwijd geldend e-ID-systeem niet nodig is.

Programmeerbaar geld

Digitaal centralebankgeld zit nu in een fase van pilots en discussie. Een heet hangijzer voor de toekomstige architectuur is programmeerbaarheid. De uitgever van de munt kan bij digitaal geld mogelijk bepalen hoe – of wanneer – dat kan worden besteed.

´Je kunt denken aan smart contracts, waarbij het geld wordt geprogrammeerd zodat het alleen afgegeven wordt zodra iets gebeurt,’ zei onderdirecteur Sir Jon Cunliffe van de Bank of England (de Britse centrale bank), vorig jaar zomer tegen Sky News. ‘Denk bijvoorbeeld aan zakgeld voor kinderen dat geprogrammeerd kan worden, zodat het niet voor snoepgoed gebruikt kan worden. Er is een scala aan mogelijkheden.’

Met programmeerbaar geld zijn de mogelijkheden eindeloos. Burgers kunnen zelf bepaalde ‘regels’ instellen, oppert DNB: ‘Zo kunnen huishoudens er bijvoorbeeld voor kiezen om bepaalde transacties zoals het overmaken van de huur uit te voeren op het moment dat het salaris wordt gestort.’ Maar de uitgevende instantie kan geld ook zelf oormerken. Geld bedoeld voor zorguitgaven kan dan aan niets anders worden besteed, aldus DNB. En ‘uiteraard zijn meer toepassingen denkbaar’.

Zolang CBDC naast het gangbare geldsysteem bestaat, maakt zo’n ‘oormerk’ weinig verschil: je kunt immers nog steeds contant betalen, of met je bankpas. Maar zodra burgers hun commerciële geld in economische crises voor het centrale bankgeld inwisselen en CBDC de nieuwe standaard wordt – een scenario dat centrale banken serieus nemen – hebben zulke toepassingen plots grote consequenties.

Programmeerbaar geld kan gedrag verhinderen ‘dat gezien wordt als sociaal schadelijk,’ zei de directeur van de Bank of England Tom Mutton afgelopen zomer. Dat zou wel een inperking van iemands vrijheden zijn, haastte hij zich erbij te zeggen.

Blockchain-expert Henk van Cann acht die combinatie van programmeerbaar geld en digitale identiteit ‘bijna dystopisch’: ‘Op de lange termijn kun je je afvragen: start mijn auto straks nog als ik niet aan de CO2-bijdrage heb voldaan? Als cash verdwijnt en je hebt alleen je mobiel om met CBDC aankopen te doen, kun je simpelweg niet langer afrekenen wanneer je wilt.’

Volgens The Atlantic Council lopen er momenteel geen proeven met programmeerbaar geld. ‘Dit zijn hooguit theoretische zorgen, en de kans is klein dat zij terugkomen in enig CBDC-project in de eerste fase.’ Van Cann ziet dat anders. ‘Sommigen zeggen dat zo’n situatie nog heel ver weg is. Ik hoop het. Maar we moeten er vandaag voor zorgen dat het niet ooit mogelijk wordt. Technisch is het around the corner.’

Programmeerbaar geld wordt interessant wanneer een CBDC wordt geïntroduceerd dat als een soort helikoptergeld wordt uitgestrooid. Daarbij wordt geld direct aan burgers gegeven, zonder dat daarvoor iets wordt terugverlangd: gratis geld. Dat instrument kan in tijden van crises nuttig zijn om de economie te stimuleren.

Zulk helikopter-CBDC ‘wordt mogelijk gemakkelijker als CBDC-rekeningen zijn ingeburgerd. Helikoptergeld kan ook programmeerbaar worden, met voorwaarden zoals een vervaldatum op een specifieke datum of de eis het geld in specifieke domeinen uit te geven,’ opperde de denktank World Economic Forum. Je zou mensen zo kunnen verplichten het alleen aan bepaalde posten uit te geven: huur, elektriciteit, voedsel of medicijnen.

Wensdroom of nachtmerrie

Een koppeling tussen CBDC en digitale identiteit is ‘onwenselijk’, zegt hoogleraar ontwikkelingseconomie Irene van Staveren tegen Follow the Money. ‘Met name vanwege de verleiding om het geld programmeerbaar te maken, wat vrijheden kan inperken en groepen kan discrimineren.’

Met een aan identiteit gekoppeld en programmeerbaar geldsysteem lijken wensdromen als ‘sociaal schadelijk gedrag onmogelijk maken’ en ‘volledige controle’ haalbaar, zeker in een scenario waarbij CBDC de belangrijkste of zelfs enige overheidsmunt is. Maar: ‘Wat sociaal wenselijk gedrag is, is in een democratie aan de politiek,’ zegt Kamerlid Mahir Alkaya (SP). Hij is namens de Tweede Kamer de rapporteur digitaal centralebankgeld en mede-auteur van het recente parlementaire rapport erover.

Tegen Follow the Money zegt hij: ‘Ik zou zeer terughoudend zijn met programmeerbaarheid. Daarmee bouw je politieke opvattingen in een munt in die eigenlijk van iedereen is. Vind je het de verantwoordelijkheid van de overheid dat kinderen niet te veel suikerspinnen eten? Dan kun je dat inbouwen. Dat je onder de 12 jaar geen energiedrank mag kopen? Kan ook. Maar dat zijn politieke besluiten.’

De politiek is echter niet in staat een serieuze rol te spelen in de besluitvorming rond CBDC, stelt Alkaya. ‘De enige manier waarop nationale parlementen invloed hebben, is door in debat te gaan met hun minister van Financiën. Die gaat vervolgens naar de Eurogroep. En die ministers mogen dan de ambtenaren van de ECB adviseren. Dat de ECB onafhankelijk is, daar is wel wat voor te zeggen, maar nu wordt de precieze invulling van bijvoorbeeld een proefproject dat afgelopen jaar is gestart, achter gesloten deuren ontwikkeld door technocraten. Terwijl die projecten juist zo belangrijk zijn. Ik kan me niet voorstellen dat er nog veel verandert aan de belangrijkste ontwerpkeuzes als er over twee jaar een advies ligt.’ Een woordvoerder van de ECB liet weten hierop niet te willen reageren. 

‘Pilots moeten open zijn, zodat er feedback vanuit samenleving en onafhankelijke wetenschappers mogelijk is, naast democratische controle vanuit het parlement,’ zegt ook hoogleraar Van Staveren. ‘Het naleven van het do no harm-principe van een liberale samenleving moet continu gecheckt worden, juist omdat met technologie meer kan dan wenselijk is. Hier ligt een parallel met de medische ethiek en de strenge checks and balances bij nieuwe ontwikkelingen zoals gentechnologie. Leer daarvan.’

‘Zoals het er nu voorstaat, is de discussie zo gespecialiseerd en technisch, dat het gevaar bestaat dat nieuwe monetaire systemen worden ingevoerd zonder dat daarop enig democratisch toezicht bestaat,’ schreef journalist Kaminska in de Financial Times. Zij acht het ‘van het grootste belang’ dat politici en centrale bankiers ‘het publiek betrekken bij de ontwikkeling van op ID gebaseerde geldsystemen’.

‘Dom’ digitaal 

Digitaal geld door de overheid zelf laten uitgeven is op zich een begrijpelijk en goed uitvoerbaar idee, vindt Simon Lelieveldt, voormalig Hoofd Toezicht van de Nederlandse Vereniging voor Banken. Hij was eerder werkzaam bij DNB en is expert in financiële innovatie. Maar volgens hem moet niet de centrale bank, maar het ministerie van Financiën de uitgevende instantie zijn, net als van oudsher bij de munten het geval is.

‘Wat mij betreft is de ideale CBDC van de toekomst even dom en analoog als cash’

Lelieveldt zette zijn standpunt uiteen in ESB, het vakblad voor economen. Dat een nieuw geldsysteem ‘intelligent’ moet zijn, noemt hij een gevaarlijke denkfout. ‘Wat mij betreft is de ideale CBDC van de toekomst even dom en analoog als cash. Het moet zonder verbinding met een computer kunnen werken en zo ingericht zijn dat ook mensen met een beperking eenvoudig de digitale euro kunnen overdragen.’ Lelieveldt deelde zijn ideeën hierover met de ECB tijdens een openbare consultatie. Daaruit bleek dat veel Europeanen zich zorgen maken om hun privacy en waarde hechten aan offline gebruik.

Lelieveldt: ‘Alle ideeën over traceren, monitoren, labellen [van zulk geld] zijn schadelijke functionaliteiten. En de identiteitscontrole mag ook niet ingebakken zitten in het muntje zelf. Dat is ook niet zo bij contant geld. Je moet de controles op een andere manier uitvoeren, waarbij alleen onderzoek wordt gedaan als er een serieuze aanleiding is.’

ECB-bestuurder Silvio Panetta stelde recent dat transactie- en gebruikersdata niet zichtbaar zullen zijn voor bijvoorbeeld de centrale bank, ‘buiten wat strikt noodzakelijk is’ voor bijvoorbeeld anti-witwaswetgeving. Ook denkt men in Frankfurt na hoe ‘cash-achtige’ eigenschappen te realiseren zijn, zoals een chip die offline betalingen mogelijk maakt. Je zou dan tot 200 euro aan CBDC-tegoed op die chip kunnen zetten. Die betalingen worden niet geregistreerd. Maar anoniem wordt ook zo’n chip niet. Panetta zei dat ‘de chip biometrische authenticatie vereist voordat je hem kunt gebruiken’.

Wie controleert het systeem?

Gaelle le Gars werkte tien jaar bij de Europese Commissie aan thema’s als e-government, smart cities en smart mobility. Tegen Follow the Money zegt ze te vrezen dat een Europese digitale identiteit zal zorgen voor de brede introductie van ‘cyber-physical systems’. De combinatie met CBDC beziet ze met argusogen. ‘Dat de baas van de BIS zegt dat men het systeem kan controleren, is voor burgers vrij beangstigend. Eerder dan een technisch voordeel biedt dit een politiek voordeel voor wie het systeem controleert.’

‘Het maakt natuurlijk uit wie er aan de macht is, maar u bent het in elk geval niet’

‘Zulke hegemonistische intenties passen niet in een democratisch systeem,’ zegt Le Gars. ‘En het is onethisch. We mogen nooit toestaan dat democratisch verkozen politici, laat staan dictators, in staat zijn voor te schrijven wat mensen wel en niet doen. Als u te veel drinkt, kan men u ervan weerhouden alcohol te kopen. Maar als u een ongewenst persoon bent, kan men u laten verhongeren. Het maakt natuurlijk uit wie er aan de macht is, maar u bent het in elk geval niet.’

‘De geopolitieke afweging is: een overheid is per definitie instabiel, per definitie wisselend. Overmorgen kan Trump aan de macht zijn,’ zegt Lelieveldt. ‘Dan wil je niet dat de regering met programmeerbaar geld kan zeggen: u mag alleen nog in de Trump Hotels logeren. Natuurlijk is dat voorbeeld gechargeerd, maar dit is de kern van wat er kan misgaan. Als centrale bank moet je jezelf als Odysseus aan de mast vastbinden, om alle verleidingen van traceerbaarheid en programmeerbaarheid te weerstaan.’

Ivoren toren

De gemiddelde Nederlander is amper op de hoogte van de discussie over CBDC: er is geen publiek debat over, de media besteden er weinig aandacht aan. ‘Waar de burger dit in eerste instantie nauwelijks voelt, want de girale euro op [je] bankrekening voelt al heel digitaal, gaat er een systeemverandering achter schuil die significant is,’ waarschuwt podcastmaker Reinjan Prakke in een aflevering van Het nieuwe geld.

Hij vindt CBDC op zich een goed idee, zeker als vangnet in een crisis waarin het normale financiële systeem op instorten staat. ‘Dan hebben we naast het private systeem straks een publiek systeem om op terug te vallen,’ zegt Prakke tegen Follow the Money.

Toch maakt hij zich zorgen. ‘Kun je ervan uitgaan dat alle instrumenten die we nu optuigen, niet onder druk worden opgerekt? Kijk hoe staatsobligaties nu worden opgekocht. Als je dat twintig jaar geleden aan een centrale bankier had verteld, waren zijn oren gaan klapperen. Hetzelfde kan bij CBDC gebeuren. Als je nu mogelijkheden inbouwt die, bij wijze van spreken, met één druk op de knop kunnen worden ingevoerd zodra we onder druk komen te staan, dan haal je potentieel een paard van Troje binnen.’

Hoogleraar economie Lex Hoogduin, tot voor kort voorzitter van Betaalvereniging Nederland en in 2011 nog beoogd directeur van DNB, twitterde eerder dit jaar ‘bezorgd te zijn over de ontwikkeling van de mogelijkheden die digitalisering overheden en centrale banken gaat bieden om ons leven in detail te sturen en daarmee de vrijheid te ondermijnen’.

Volgens hoogleraar Van Staveren is een ‘breder debat’ over CBDC nodig. ‘Daarin moeten de mogelijkheden en risico’s benoemd en besproken worden, zowel voor burgers als voor het financiële systeem: voor beiden moet het duidelijke voordelen bieden, zonder grote risico’s. Daarom zou ook de vergelijking gemaakt moeten worden met andere vormen van publiek digitaal geld, zoals een publieke depositobank, helikoptergeld – dat nu ook al mogelijk is – en lokale digitale munten zoals de WIR in Zwitserland en lokale community currencies.’

Wanneer Follow the Money de SP’er Alkaya, op dit terrein ’s lands best ingevoerde parlementariër, vraagt hoe hij de toekomst van CBDC’s ziet, zucht hij diep. ‘Ik maak me veel zorgen. Als we niets doen, vrees ik dat er een soort consensus ontstaat op plekken als Frankfurt. Ik ben geen complotdenker, er zit geen alomvattend plan achter. Maar veel technocraten zijn zich van geen kwaad bewust, zitten in een ivoren toren en hebben een bepaald dedain jegens de democratie, een superioriteitsgevoel: “Wij weten beter wat goed is voor de mensen.” Dat kan ertoe leiden dat CBDC straks mogelijkheden in zich draagt die het tot een heel fout systeem kunnen maken.’

‘Ze zullen het met de beste bedoelingen fout doen’, vat Alkaya zijn bezwaren samen. ‘Ik probeer dat te voorkomen. Ik wil mensen ervan overtuigen dat dit een prachtige kans is om met een publieke bank een eerlijker en stabieler financieel geldstelsel op te bouwen. Maar als we niets doen, gaat het fout. En als het eenmaal ontworpen is en het is inherent fout, dan komen we op enig moment in een dystopische samenleving terecht waarin we niet langer zelf bepalen wat we met ons geld kunnen doen.’