‘Het was geweldig, net een sprookje.’ Robert Jan Blaauw glundert bij de herinnering aan de ontdekking van de HMS Erebus, de Britse driemaster die halverwege de negentiende eeuw met man en muis verging. Hij zonk in de ijzige wateren boven Canada, op een zoektocht naar een route naar de Stille Oceaan. 

In 2014 was Blaauw erbij toen een expeditievloot van zeven schepen en een mini-onderzeeër er met behulp van lokale Inuit in slaagde het wrak van de Erebus te lokaliseren. Shell sponsorde die expeditie en hij, manager Arctische operaties, kreeg een plaats aan boord. 

Blaauw, grijzend, ronde bril, blikt in februari in een Haags koffietentje terug op die tijd. Shell stak miljoenen in onderzoeksprogramma’s, maar had bij deze expeditie geen direct inhoudelijk belang, zegt hij. ‘Het was goed voor de relaties’ met de Canadese overheid en de lokale bevolking. 

‘Zacht machtsmiddel’

Blaauw onderhield contact met de Inuit. Zij moesten volgens Shell kunnen meeprofiteren van de olie- en gaswinning in hun leefgebied, een van de snelst opwarmende regio’s ter wereld. Kortere winters en smeltend zee-ijs verdrijven de dieren waar ze op jagen, zoals zeehonden. Olie- en gaswinning boden de lokale bewoners werk, en energiebedrijven investeerden in infrastructuur en publieke voorzieningen, zoals scholen.

‘Het zijn kwetsbare gemeenschappen, jongeren hebben weinig perspectief en raken makkelijk aan de drank of drugs.’ Blaauw herinnert zich dat ze er rapnummers over maakten.

Hij nam afscheid van Shell, maar niet van de Noordpool. In 2019 werd Blaauw voorzitter van de programmacommissie van het Nederlands Polair Programma, het wetenschappelijk onderzoek naar de poolgebieden. 

Nederlandse studies, bijvoorbeeld naar de effecten van smeltend zee-ijs of plasticvervuiling, behoren tot de meest geciteerde ter wereld, hoewel de budgetten in vergelijking met bijvoorbeeld die van Britten en Duitsers beperkt zijn. Dit komt ook omdat het bedrijfsleven in Nederland niet meebetaalt aan het onderzoeksprogramma.

Wetenschap geldt in Nederland als het ‘belangrijkste zachte machtsmiddel’ om inspraak te krijgen in natuurbescherming en ‘duurzame exploitatie’ van de Noordpool. Nederlandse academici leveren in de Arctische Raad studies die de basis vormen voor rapporten van ’s werelds meest toonaangevende instituten als het Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC.

Observator zonder stemrecht

De Arctische Raad is in 1996 opgericht als overlegorgaan van landen die grenzen aan het Noordpoolgebied: Canada, Denemarken (Groenland), Finland, IJsland, Noorwegen, Rusland, de Verenigde Staten (Alaska) en Zweden. Nederland heeft in de Raad de status van observator. Het mag meepraten en voorstellen doen. Maar stemrecht is voorbehouden aan de acht oprichters, die meer en meer moeite krijgen met inmenging van anderen. 

De economische aantrekkelijkheid van het gebied en de oplopende geopolitieke spanningen maken dat het eigenbelang van de Arctische staten dominanter wordt. Dat staat overeenstemming over een verdergaand, internationaal milieubeleid steeds vaker in de weg, zo blijkt uit onderzoek van The Investigative Desk.

En hoe assertiever observator Nederland zich opstelt, hoe groter de tegendruk. Toen Nederland bijvoorbeeld een EU-voorstel steunde om Arctische olie- en gasboringen te verbieden, beet de Russische vertegenwoordiger de delegatie toe: ‘Wij bemoeien ons toch ook niet met de Middellandse Zee?’

Voormalig Shell-man Blaauw gelooft niet meer in de toekomst van grote offshore olie- en gasprojecten in het Noordpoolgebied. ‘Passé. Operaties in dit gebied zijn risicovol en duren al gauw twintig jaar om op te zetten. Ze renderen pas echt na veertig jaar, en alleen als de prijzen hoog blijven. Tegen die tijd wil de wereld grotendeels van fossiele energie af zijn.’

De koude driehoek

Blaauw vond een medestander in Eelco Leemans, ooit eerste stuurman op de Rainbow Warrior van Greenpeace, nu coördinator van de Dutch Arctic Circle, een Nederlandse netwerkorganisatie van overheid, wetenschap en bedrijfsleven. 

De oud-stuurman is resoluut: Nederland mag dan voorstander zijn van ‘duurzame exploitatie’ van het poolgebied – Leemans spreekt zelf liever van ‘ontwikkeling’ – olie en gas ‘vallen daar absoluut niet onder’. Scheepvaart en transport wel, met milieuregels, zegt Leemans. En toerisme is zeker een duurzame vorm van ontwikkeling, want dat is nodig om bewustzijn te creëren: ‘De meeste mensen hebben geen idee dat we daar al varen, havens aanleggen, belangrijk onderzoek doen.’

Nederland heeft grote en directe belangen bij het Noordpoolgebied. Smeltend landijs, met name dat van Groenland, heeft een nog grotere invloed op de mondiale zeespiegel dan Antarctisch smeltwater. En Nederland, dat de helft van zijn bbp verdient onder zeeniveau, is een van de meest kwetsbare gebieden.

De meeste mensen hebben geen idee dat we in Noordpoolgebied al varen en havens aanleggen

Visvangst in de opwarmende wateren bij Alaska bedreigt de visserij in Urk. De import en verwerking van goedkopere, duurzamere platvis uit de Beringzee verdringt de kleinschalige vangst uit de Noordzee. De Noordpool draagt ook bij aan de biodiversiteit in Nederland: trekvogels uit de Poolgebieden overwinteren in het Waddengebied.

Bij de oprichting van de netwerkclub Dutch Arctic Circle bepaalden Shell, Boskalis, en van Oord de agenda. Ze zagen ‘grote business kansen’ vooral offshore, blijkt uit de Roadmap to the Arctic, die de Circle in 2014 uitbracht. De bedrijven wilden hulp van de overheid en de kennis van de universiteiten om die kansen ‘te verzilveren’.

Maar nadat Shell in 2015 wegging uit Alaska, lieten met name de offshore-bedrijven de netwerkclub links liggen. De samenwerking met academici bracht hen niet wat ze hadden verwacht. 

De Dutch Arctic Circle, toch opgericht ‘om het bedrijfsleven te enablen,’ mocht zich wel wat meer focussen ‘op de B.V. Nederland,’ vond een anonieme aanwezige in 2017, zo blijkt uit de notulen van een bijeenkomst. ‘Het klinkt nu meer als een milieuclub,’ verzuchtte een ander.

De bedrijven wilden hulp van de overheid en de kennis van de universiteiten om kansen ‘te verzilveren’

In 2020 besloot het ministerie van Buitenlandse Zaken de Circle uit het slop te trekken. Met de aanstelling van Eelco Leemans, die na zijn tijd bij Greenpeace actief was bij organisaties die de scheepvaart willen verduurzamen, leek het ministerie ‘milieu’ definitief te verkiezen boven ‘economische gewin’. Maar schijn bedriegt. Onderzoek van The Investigative Desk laat zien dat het departement met twee monden spreekt. 

De meest recente Polaire Strategie (2021-2025) van Buitenlandse Zaken is doordesemd van duurzaamheidsambities: de Nederlandse overheid onderschrijft het Klimaatakkoord van Parijs, de VN-duurzaamheidsdoelstellingen en heeft als ‘hoofddoel’ verdere broeikasemissies tegen te gaan. Ze ziet meer ruimte voor scheepvaart, transport en toerisme in het poolgebied, maar erkent ook het groeiend belang van metalen als lithium en nikkel die essentieel zijn voor de energietransitie. En ze staat vanwege de milieurisico’s ‘terughoudend’ tegenover ‘verdergaande olie- en gaswinning.’ Het onderzoeksprogramma van de Polaire Strategie telt dan ook geen studies naar fossiele exploitatie – ‘duurzaam’ of anderszins. 

Tegengestelde belangen

Maar het streven naar behoud van de poolnatuur botst met de belangen van het Nederlandse bedrijfsleven. 

Zo overlegden Rusland en Nederland in de Werkgroep Energie van Buitenlandse Zaken geregeld over de Arctische ‘kansen’ voor ondernemingen. De eveneens aanwezige bedrijven praatten in die Werkgroep juist veelvuldig over oliewinning, vloeibaar aardgas en blauwe waterstof ter bevoorrading van de Nederlandse waterstofrotonde.

Hetzelfde ministerie, twee directies, tegengestelde belangen. Eelco Leemans kijkt ervan op dat het ministerie, waarmee hij in de Dutch Arctic Circle zo nauw samenwerkt, óók lobbyt voor de fossiele sector. 

Bij de bijeenkomsten van zijn Dutch Arctic Circle schuift tegenwoordig met name het eigen netwerk van de oud-stuurman aan: reders als Royal IHC, transportbedrijf BigLift, toeristisch vaarbedrijf Oceanwide Expeditions. Met het gros van de bedrijven in de Werkgroep Energie heeft Leemans nauwelijks contact.

Nuttig en neutraal

Robert Jan Blaauw, voorzitter van de programmacommissie voor polair onderzoek, komt nog minder in aanraking met het bedrijfsleven. Bij zijn aantreden in 2019 bepleitte Blaauw een significante financiële bijdrage van bedrijven. Die bleef uit. ‘Het wetenschapsprogramma drijft nog altijd volledig op overheidssteun en EU-subsidie.’ Een budget van 10 miljoen euro, daar moeten de poolwetenschappers het mee doen.

De Wageningse onderzoeker Wouter Jan Strietman brengt in het Noordpoolgebied met het Arctic Marine Litter-project de bronnen en oorzaken van aangespoeld zwerfafval in kaart. ‘Op Spitsbergen spoelt veel plastic aan dat daar arriveert via oceaanstromingen. Bij ons veldonderzoek hebben we er zelfs een Jozo-zoutvaatje uit Nederland gevonden.’

Een budget van 10 miljoen euro, daar moeten de poolwetenschappers het mee doen

Strietman is ook betrokken bij het Plastic in a Bottle-project van de Arctische Raad. Daarbij worden op verschillende plekken in het Noord-Atlantische gebied plastic capsules losgelaten, met een tracker die online te volgen is. De reis van de capsules laat zien hoe plastic zwerfafval soms duizenden kilometers kan ronddobberen voordat het op de kust terechtkomt.

Afvalbestrijding is een van de Nederlandse wetenschappelijke specialisaties. ‘Het is een probleem waar alle Arctische Staten mee te maken hebben,’ zegt Strietman. Hetzelfde geldt voor andere Nederlandse onderzoeksgebieden. Van de gevolgen van klimaatverandering op gletsjers tot die op walvispopulaties en trekvogels –Nederlandse wetenschappers houden zich bezig met onderwerpen die voor iedereen nuttig zijn. En daarmee politiek neutraal. 

Machtspolitiek

Die neutraliteit is ook noodzaak, zegt Eelco Leemans, die zelf meewerkt aan Plastic in a Bottle. ‘Al hebben ze dat bij Buitenlandse Zaken nooit expliciet benoemd.’ Het ministerie laat desgevraagd weten een uitgesproken voorkeur te hebben voor apolitiek wetenschappelijke werk.

Door het leveren van een nuttige wetenschappelijke bijdrage verwierf Nederland de positie van observator in de Arctische Raad. Die geeft Nederland een stem, maar meer ook niet. ‘De Arctische staten stellen in consensus de onderzoeksagenda op, en bepalen in consensus het internationaal onderzoeksprogramma,’ zegt Leemans. ‘En daarbij weegt altijd eigenbelang mee.’ 

De stemgerechtigde landen in de Arctische Raad, zoals de VS, Rusland en Canada, bedrijven namelijk wel degelijk machtspolitiek. 

Leemans maakte het dichtbij van mee. Als adviseur van de ngo Clean Arctic Alliance was hij in 2016 een van de initiatoren van het verbod op zware-stookolie, een zeer vervuilende brandstof voor schepen die bij ongelukken geregeld in zee lekt. Het verbod was een reactie op de Russische ontwikkeling van de Noordelijke Zeeroute. Natuurbeschermingsorganisaties van over de hele wereld, inclusief uit Rusland zelf, schaarden zich achter het initiatief.

‘De Arctische staten bepalen in concensus het onderzoeksprogramma, eigenbelang weegt altijd mee’

Die organisaties hadden overheidssteun nodig, maar het kabinet Rutte-II stond niet te springen. Dus was een politiek handigheidje nodig. Leemans: ‘Ik mocht wel aanschuiven bij de oppositie. Ik nam een A4’tje met informatie mee waarin al een motie verstopt zat.’ Die motie werd aangenomen. Nederland was een van de zeven landen die een verzoek indienden voor een verbod op zware-stookolie bij de International Maritime Organization, de VN-organisatie die rechtsregels opstelt voor de zee.

De Russische regering lag dwars. Zelfs Canada, nota bene een van de initiatiefnemers, veranderde van gedachten en stuurde aan op vertraging. Uiteindelijk duurde het vijf jaar totdat de landen er in de zomer van 2021 mee instemden om zware-stookolie gefaseerd te verbieden. 

De komende tien jaar gelden nog allerlei uitzonderingen, zoals voor schepen met een dubbele romp en schepen onder Canadese of Russische vlag. Een frustrerend proces, zegt Leemans. ‘We hebben op het punt gestaan weg te lopen bij de onderhandelingen, maar uiteindelijk gaf wat we wél bereikt hadden de doorslag.’

Industriële vinger in de pap

Ook de industrie heeft in de Arctische Raad een stevige vinger in de pap. ‘Overheden laten zich bijstaan, of zelfs vertegenwoordigen, door experts – vaak afgezanten van het bedrijfsleven.’ 

Natuurbeschermers verliezen het vaak van machtige industriële brancheverenigingen als de International Association of Oil and Gas Producers (IOGP), die alle grote der aarde tot haar leden rekent, inclusief Exxon Mobil, BP en Shell. De IOGP heeft een eigen Arctic Committee, dat Keep the Arctic Open for Business als pakkende slogan hanteert.

Overheden laten zich bijstaan door experts – vaak afgezanten van het bedrijfsleven

Terwijl Leemans verwoede pogingen deed landen achter het verbod op zware-stookolie te krijgen, vierde de producentenorganisatie begin 2017 een succes. Het Europees Parlement stemde tegen een motie voor een verbod op olie- en gasboringen in eigen Arctische wateren. Dat het verbod niet-bindend zou zijn, maakte niet uit, het ging het Parlement te ver. De IOGP jubelde dat ze haar booractiviteiten had weten te beschermen ‘in weerwil van de gecoördineerde campagnes van Greenpeace en consorten’.

Robert Jan Blaauw was zelf tot juni 2016 voorzitter van het IOGP-Arctic Committee. Was hij betrokken bij die lobby? Blaauw, die tot dan toe geanimeerd vertelt over zijn tijd bij Shell, verstart bij die vraag. ‘Nee,’ zegt hij resoluut. ‘Toen was ik daar allang weg.’

De Arctische Raad blijkt in de praktijk dus bepaald niet apolitiek. Onder president Trump weerden de VS de begrippen ‘klimaatverandering’ en ‘Parijsakkoord’ uit de gezamenlijke berichtgeving van de Raad.

Druk en tegendruk

Toen Rusland in 2021 aantrad als Raadsvoorzitter waarschuwde Sergei Lavrov, de minister van Buitenlandse Zaken, westerse landen om geen voorbarige claims te leggen op het Arctisch gebied. ‘Het is voor iedereen allang glashelder dat de Noordpool van ons is.’ Bij de ministeriële bijeenkomst op 19 mei 2021 in Reykjavik zette Rusland ‘duurzame exploitatie’ met dikke letters in de agenda. 

Nu het Arctisch gebied economisch steeds aantrekkelijker wordt, en ook de militaire spanningen toenemen, telt het eigenbelang van de lidstaten zwaarder. Dat bijt met het consensusmodel waarmee de Arctische Raad beslissingen neemt.

Voor Nederland is dat lastig. Leemans ziet dat de overheid steeds meer voorop wil lopen in het internationaal milieubeleid. ‘Nederland wordt op dit gebied steeds politieker, we hebben ook een aantal uitgesproken ambtenaren. Maar als observator in de Arctische Raad zijn we beperkt in onze mogelijkheden.’ 

Om sterker te staan trekt Nederland op in EU-verband. De Europese Unie heeft een eigen poolbeleid, toont zich net als Nederland de laatste jaren milieubewuster, en wacht al bijna vijftien jaar op haar eigen observer status bij de Arctische Raad. Vooralsnog tevergeefs, meerdere Arctische staten zitten niet te wachten op meer bemoeienis van Europa. 

Integendeel. In het meest recente poolbeleid steunt Nederland, evenals de EU, het uitbreiden van de beschermde Arctische zeegebieden, die vrij moeten blijven van economische activiteit. En in de aanloop naar de Klimaattop in Glasgow riep de Unie, gesteund door Nederland, op tot een tijdelijk verbod op Arctische olie- en gaswinning. Dat was het moment waarop de Nederlandse delegatie door Rusland kreeg toegebeten: ’Wij bemoeien ons toch ook niet met de Middellandse Zee?’

Tragedie

De Arctische Raad bevindt zich na de invasie van Oekraïne door voorzitter Rusland in een patstelling. ‘De oorlog is een geweldige tragedie die alles overstijgt,’ zegt Blaauw, die in een telefoongesprek ingaat op de oorlog en op de gevolgen voor de internationale poolgemeenschap.

We bespreken de obstakels: zeven Arctische landen weigeren aan te schuiven bij nummer acht, Rusland, dat tot halverwege 2023 voorzitter is. De Arctische Raad ligt daarmee stil op een moment dat er meer samenwerking nodig is dan ooit. 

Rusland houdt de eigen wetenschappers weg bij internationale wetenschappelijke conferenties. Landen dragen hun universiteiten op samenwerkingen met Russische collega’s te staken. Dat raakt ook de wetenschappers, en dat zijn er genoeg, die zich openlijk uitspreken tegen de invasie van Oekraïne. 

Minister Robbert Dijkgraaf van OCW riep kennisinstellingen eveneens op de samenwerkingen te bevriezen. Een politieke daad? Daar wil Blaauw niet aan: ‘De minister heeft dit opgelegd. Wij luisteren ernaar. Dit gaat helemaal voorbij aan een schuld- of verantwoordelijkheidsvraagstuk.’ 

De Arctische Raad ligt stil op een moment dat samenwerking meer dan ooit nodig is

Volgens Buitenlandse Zaken verliest Nederland met het stilvallen van de Arctische Raad mogelijkheden voor contact met de andere overheden.

Nederland kan niet anders dan ‘hopen dat de Raad haar werk weer voortzet’ en liefst ‘zo spoedig mogelijk, gezien de omstandigheden. Het orgaan maakt juist samenwerking mogelijk die cruciaal is om klimaatopwarming tegen te gaan.’ Wel wil het ministerie dat verder overleg plaatsvindt zonder Rusland. 

Maar in plaats daarvan herbouwen Rusland en de Verenigde Staten aan weerszijden van de Beringstraat bij Alaska legerbasissen uit de Koude Oorlog. Samenwerking lijkt verder weg dan ooit.

De auteurs van dit artikel maken deel uit van The Investigative Desk, een onafhankelijk platform van onderzoeksjournalisten. Dit artikel is het slot van een tweeluik over Nederlandse belangen in het Noordpoolgebied. In het vorige leest u over de Nederlandse bedrijven die er actief zijn.

Deze productie kwam tot stand met behulp van een bijdrage van het Matchingsfonds.

Met dank aan Elena Bogdan-de Pater voor de hulp bij het zoeken naar en vertalen van Russische bronnen.