Ze was een van de snelst opgetuigde financiële hulpoperaties ooit, en kostte 23,5 miljard euro. Dankzij de Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid konden bedrijven hun medewerkers tijdens de lockdowns gewoon doorbetalen. Nu corona de maatschappij (even) niet meer ontwricht, maken we de balans op. Was de NOW een miraculeus precisiebombardement? 

De noodmaatregel werd gelanceerd in maart 2020, op het moment dat het land voor het eerst in lockdown ging. Alle zogeheten niet-essentiële openbare gelegenheden als cafés, restaurants, sportkantines en theaters moesten sluiten om verspreiding van het coronavirus tegen te gaan.

De angst was groot dat werkgevers in paniek hun werknemers zouden ontslaan. Het kabinet stelde daarom miljarden ter beschikking om massawerkloosheid te voorkomen. 

Simpel criterium

De NOW was voor elk bedrijf toegankelijk en kende een simpel criterium: als de omzet ten opzichte van dezelfde periode in 2019 met meer dan 20 procent afnam, vergoedde de overheid tot 90 procent van de loonkosten tot maximaal 9.538 euro per werknemer per maand. 

Afrekening zou volgen bij het bekend worden van de daadwerkelijk omzet. Was het omzetverlies kleiner dan verwacht, dan moest het bedrijf het te veel aan ontvangen geld terugbetalen. 

In de eerste NOW-periode is aan 125 duizend bedrijven totaal 4,5 miljard euro toegekend

De maatregel gold aanvankelijk voor drie maanden: van maart tot en met mei 2020. Daarna is hij zeven keer verlengd, tot en met maart 2022. De grote vraag is nu: is het geld goed terechtgekomen?

Op 23 juni publiceerde het UWV, de instantie die is belast met de uitvoering, de definitieve berekeningen van de eerste NOW-periode in 2020: aan 125 duizend bedrijven is 4,5 miljard euro definitief toegekend.

Een klein deel van de werkgevers (ongeveer 12 duizend) heeft de eerste aanvraag tussentijds ingetrokken en het voorschot terugbetaald. Ze staan niet (meer) in het NOW-register van het UWV. 

Ongeveer 90 duizend bedrijven moeten geld terugbetalen. Een derde daarvan dient het hele voorschot te retourneren. 

35 duizend werkgevers krijgen juist een nabetaling omdat ze achteraf bezien te weinig NOW hebben aangevraagd.

Van ruim 11 duizend werkgevers (9 procent) – samen goed voor bijna 1 miljard aan voorschotten – is de definitieve tegemoetkoming nog niet vastgesteld. Bijvoorbeeld omdat er bijzondere omstandigheden waren voor uitstel van de eindafrekening.

Wat valt op?

De overheid krijgt over de eerste NOW-periode bijna 2,3 miljard terugbetaald – niet echt een verrassing. Na eerder onderzoek stelde Follow the Money al vast dat werkgevers te gulzig waren met aanvragen. We voorspelden toen dat er van maart tot en met mei 2020 2,5 miljard euro te veel was uitgekeerd.

Let wel, die rekensom – op basis van het verwachte omzetverlies per sector – hield geen rekening met bedrijven die hun omzetdaling te laag hadden ingeschat en er nu juist geld bijkrijgen. Dat blijkt te zijn gebeurd voor een bedrag van bijna een half miljard euro. Uiteindelijk vloeit er dus 1,8 miljard naar de overheid terug, op een uitgave van 7,3 miljard: bijna een kwart van het totaal. 

Het bedrijfsleven heeft 70 procent van de te veel ontvangen NOW-steun inmiddels teruggestort, laat het UWV weten.

Sectoren

Gekeken per sector moeten vooral de groothandel, bedrijven in het openbaar vervoer en de detailhandel het meeste terugbetalen. Ook uitzendbureaus en eet- en drinkgelegenheden vroegen meer aan dan waar ze achteraf bezien recht op hadden.

Zo moet het Haagse uitzendbureau Eurostart, waarover Follow the Money eerder meldde dat het NOW-geld had gebruikt voor de aanschaf van vastgoed en auto’s, het hele voorschot van de eerste ronde terugbetalen: 787.887 euro.

Naast bijna 10 duizend horecagelegenheden die te grote voorschotten kregen, zijn er ruim 4 duizend die hun omzetverlies juist te rooskleurig hadden ingeschat. 

Café- en restauranthouders ontvangen daardoor bij elkaar alsnog 33 miljoen euro aan nabetalingen, blijkt uit de definitieve berekeningen. Daarvan gaat ruim 10 miljoen euro naar drie grote spelers: Holland Casino, KLM Catering Services en NS Stations Retail, de exploitant van horeca- en winkelruimte op treinstations.

Openbaar vervoer

In het openbaar vervoer zijn de Nederlandse Spoorwegen, het Gemeentelijk Vervoersbedrijf Amsterdam en NedTrain, het onderhoudsbedrijf van de NS, de drie grote terugbetalers: samen vroegen ze bijna 100 miljoen euro te veel NOW aan (NS moet met twee bv’s zelfs bijna 63 miljoen terugbetalen).

Wat is hier aan de hand? Hadden juist vervoerders geen last van extreem omzetverlies? Jawel, maar voor hen werd tussentijds het zogeheten beschikbaarheidsfonds van 1,5 miljard euro opgericht. De vervoerders kregen hieruit een vergoeding van 93 procent van hun kosten. Niet om de lonen door te betalen, maar om treinen, bussen en trams te laten rijden.

Het GVB kreeg eerst 21,2 miljoen euro aan NOW maar heeft die per ommegaande terugbetaald, zegt een woordvoerder. ‘Dit was een voorwaarde om in aanmerking te komen voor de beschikbaarheidsvergoeding waardoor we, ondanks dat we soms met lege bussen en trams reden, toch in bedrijf konden blijven. Dat terugbetalen van NOW was daarom verwacht en logisch.’

Uiteindelijk is er uit het beschikbaarheidsfonds 127 miljoen (2020) en 159 miljoen euro (2021) naar het Amsterdamse GVB gevloeid. 

Textiel

In het oog springende andere namen onder de terugbetalers zijn Primark, Hunkemöller, HEMA, Zeeman, C&A en Suitsupply. De coronaklap viel kennelijk mee voor de textielbranche.

De HEMA heeft inmiddels een totaalbedrag van 11,4 miljoen euro aan voorschotten geretourneerd, meldt een woordvoerder.

Media en cultuur

Ook RTL moet vooraf hebben gevreesd hard door corona te worden geraakt. De mediagigant in Hilversum blijkt 3,5 miljoen euro aan NOW-steun te hebben teruggestort. ‘We hadden het niet nodig en hebben er daarna ook geen beroep meer op gedaan,’ zegt een woordvoerder.

En er is nog een verrassende notering: Het Nationale Ballet moet 1,7 miljoen euro terugbetalen. Het prestigieuze dansgezelschap heeft minder dan 20 procent omzetverlies geleden? Dat lijkt haast onmogelijk, de culturele sector was een van de grootste slachtoffers van de lockdown.

‘Aan de andere kant moet ik de overheid ook complimenteren, toch knap hoe ze alles hebben opgezet’

Maar ook hier hebben we te maken met een tussentijds ingevoerde andere financieringsbron. De cultuursector kreeg net als het openbaar vervoer geld uit een alternatief potje: een steunpakket van in totaal 1,1 miljard voor onder meer een evenementengarantie. Organisatoren kregen daardoor een deel van de gemaakte kosten vergoed wanneer een voorstelling of festival op last van de overheid niet door kon gaan.

Het Nationale Ballet heeft de NOW-gelden terugbetaald, zegt financieel directeur Miek de Ruijter. In het jaarverslag over 2020 staat het geadministreerd: 3,7 miljoen. Toch komt dat bedrag niet overeen met de totale som aan verkregen NOW: 4,3 miljoen. Zweeft er nog ergens 6 ton?

De Ruijter: ‘Nee, we hebben alles een-op-een teruggestort. In een keer. Ik moet zeggen: terugbetalen was niet heel makkelijk. Wij hebben niets meer op de balans. Ik weet niet of het is verwerkt. Het UWV was heel traag met de administratie van terugbetalen. Aan de andere kant moet ik de overheid ook complimenteren. Het is toch knap hoe ze alles hebben opgezet. Dus ik heb verder geen reden tot klagen.’

In totaal is bijna een half miljard toegekend aan bedrijven die harder zijn getroffen dan ze vooraf verwachtten.

De top 100 bevat veel logische namen in de luchtvaart, het entertainment en de reisbranche. De KLM krijgt nog eens 9,1 miljoen euro, Schiphol 6,5 miljoen en Transavia 4,2 miljoen. 

Holland Casino en de Efteling krijgen respectievelijk 7 en 1,5 miljoen extra NOW. Ook de curator van het failliete D-Reizen kan geld tegemoetzien, een bedrag van bijna 9 ton. Eerder was er nog rumoer omdat D-Reizen met het geld van vooruitbetaalde vakanties zou hebben geschoven om liquiditeiten aan te vullen en personeel te betalen. Uiteindelijk blijkt het bedrijf te weinig NOW te hebben gekregen voor de salarissen van zijn medewerkers.

Maakindustrie

Een andere opvallende naam is de VDL Groep van de familie Van der Leegte. Het Eindhovense bedrijvenimperium ontvangt een nabetaling van 8,3 miljoen euro. Dat is bovenop de 50,2 miljoen die het al kreeg.

De productieketen werd geraakt omdat toeleveranciers in lockdown moesten, met als gevolg dat het aantal geproduceerde voertuigen met 50 duizend inzakte naar 125 duizend stuks. 

De VDL Nedcar-fabriek in Born lag zeven weken stil. Vast personeel bleef in dienst, maar van de losse krachten vloeiden er 600 af, waardoor het effect op het financiële resultaat beperkt bleef, stelde Nedcar in het jaarverslag. 

Moederconcern VDL nam in 2020 twee technologiebedrijven over. Daarmee kwam het aantal werkmaatschappijen op 107 stuks en dat leverde een administratieve spaghettiberg op die eerst moest worden ontward. ‘Wij hebben het NOW-geld besteed aan behoud van werkgelegenheid, daarvoor is het bedoeld. De bussendivisie werd heel zwaar geraakt. Bij de touringcarfabriek in Valkenswaard droogden de bestellingen op. Heb jij in coronatijd een touringbus op de snelweg zien rijden?,’ vroeg een woordvoerder eerder aan Follow the Money. Maar de boeken zijn nu doorgevlooid: het omzetverlies is hoger dan gedacht.

Buitenlandse ondernemingen

DAF Trucks, dat eigendom is van het Amerikaanse truckersmerk Paccar, krijgt een nabetaling van 9,4 miljoen euro na een voorschot van 28,3 miljoen.

Ook (deels) Russische bedrijven profiteren van de NOW. Zo krijgt reisorganisator TUI, voor ongeveer een derde in handen van de gesanctioneerde Alexei Mordashov, nog 2,5 miljoen extra. 

De olieraffinaderij van Gunvor Petroleum in Rotterdam krijgt 7 ton extra, bovenop de 1,4 miljoen ze al kreeg. Gunvor, opgericht door Torbjörn Törnqvist en Gennady Timchenko, was tot 2013 (op papier) een Nederlands bedrijf, tegenwoordig is het gevestigd op Cyprus.

Amerikaanse diplomaten beschouwen Gunvor als Poetins ‘geheime spaarpot’

Timchenko is een goede vriend van Poetin (wat de eerste overigens zelf ontkent). En Gunvor is, net als branchegenoten Glencore en Trafigura, zeer winstgevend. Amerikaanse diplomaten beschouwen het bedrijf als Poetins ‘geheime spaarpot’, zo bleek uit de diplomatieke cables die uitlekten via WikiLeaks.

Het voormalige Amsterdamse hoofdkantoor is nog steeds open, want ook Gunvor International vroeg NOW aan. Het kreeg een voorschot van 32.145 euro, de definitieve berekening leert dat het UWV nog 14.150 euro bijstort.

Timchenko verkocht in 2014, een dag voordat hij vanwege de annexatie van de Krim op een Amerikaanse sanctielijst terechtkwam, zijn belang in Gunvor aan zakenpartner en medeoprichter Törnqvist – wederom: op papier.

Nog een opmerkelijke naam: Tesla, het bedrijf van ceo Elon Musk, die de coronacrisis geregeld bagatelliseerde en wiens vermogen volgens het zakentijdschrift Forbes steeg naar 231 miljard euro. Voor twee bv’s krijgt Tesla nog eens 4 miljoen euro NOW-steun extra, naar een totaal van 11 miljoen euro.

Het in Nederland gevestigde concern vroeg in maart 2020 voor zes bv’s in totaal 7 miljoen euro aan voor bijna 1500 werknemers. Daarbij bleef het. In de NOW-perioden daarna deed Tesla geen aanvragen meer. 

Het blijft een raadsel dat Tesla extra geld krijgt, was het eerste kwartaal een drama waarvan we geen weet hebben?

Twee van de zes bv’s, Tesla Motors Netherlands en Tesla Motors International, krijgen nu toch extra geld uitgekeerd. Hoe is dat mogelijk? Tesla rapporteert geen kwartaalcijfers van zijn bv’s in Nederland. Het is dus niet na te gaan of die van maart tot en met 2020 grotere omzetverliezen leden dan verwacht. 

We kunnen wel vaststellen dat de autoverkopen in 2020 achterbleven bij die in het topjaar 2019. Toen was Tesla Model 3 de bestverkochte auto met bijna 30 duizend exemplaren, mede vanwege het fiscale voordeel. Bijna alle Tesla’s waren bestemd voor de zakelijke lease en voor elektrische auto's van de zaak betaalde je in 2019 een bijtelling van 4 procent tot 50 duizend euro. Met ingang van 2020 werd die verhoogd naar 8 procent tot 45 duizend euro. 

In de verkoopcijfers is dit effect duidelijk te zien. In maart, april en mei 2019 werden in Nederland 3119 Tesla’s verkocht, in dezelfde maanden in 2020 nog 1782. Een daling van 57 procent, maar die had dus niet zoveel met corona te maken als wel met het wegvallen van een financiële incentive.

Hoe ziet dat er in de boeken uit? Die laten zien dat de omzet van Tesla Motors Netherlands in 2020 daalde met 14 procent, naar 7,9 miljard euro. Maar die cijfers zijn inclusief de resultaten van buitenlandse verkooppunten en geven dus geen zuiver beeld. 

De cijfers van het in omzet veel kleinere Tesla International kunnen ook niet verklaren waarom het UWV een nabetaling doet. Het beleefde in 2020 geen omzetdaling, maar ten opzichte van 2019 juist een verbetering van 12 procent – tot 56,9 miljoen euro.

In de jaarverslagen worden de effecten van de pandemie niet becijferd en zeker niet uitgesplitst naar werkgelegenheidseffecten

Tesla International kreeg 3,6 miljoen euro, ongeveer 10 procent van de totale loonsom over 2020 (37 miljoen). En Tesla Motors ontving 3,2 miljoen euro, op een totale loonsom van 28 miljoen. 

Het blijft een raadsel waarom Tesla nu nog extra geld krijgt. Was het kwartaal van maart, april en mei 2020 een drama waarvan we geen weet hebben? Details daarover ontbreken. 

De jaarverslagen stellen dat de pandemie in het eerste kwartaal van 2020 een ‘wereldwijde impact’ had. Maar de effecten worden nergens becijferd en zeker niet uitgesplitst naar de gevolgen voor de werkgelegenheid in Nederland. Tesla reageerde niet op verzoeken om opheldering. Het UWV laat weten dat het zich baseert op aangeleverde gegevens van loonheffingnummers. Het doet geen mededelingen over individuele bedrijven.

Sport

De clubs in het betaald voetbal krijgen per saldo 2,7 miljoen euro extra. Feyenoord, PSV, FC Utrecht en Ajax profiteren nu van een te bescheiden NOW-aanvraag bij het ingaan van de eerste lockdown. 

PEC Zwolle, AZ en FC Twente waren destijds minder bescheiden en vroegen te veel NOW aan. Zij moeten nu een deel terugbetalen.

Bedrijfsbeëindigingen

Het aantal faillissementen daalde bij de invoering van de NOW. Maar die trend lijkt ten einde: in mei 2022 gingen 189 bedrijven failliet, 71 meer dan een maand eerder.

Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) zijn in het eerste kwartaal van dit jaar 390 bedrijven failliet gegaan. Een groot deel daarvan (39 procent) maakte gebruik van een andere vorm van coronasteun: uitstel van belastingen. Zij hebben bij elkaar een nog openstaande belastingschuld van 59 miljoen euro.

Bijna 10 procent van de nu failliete bedrijven kreeg daarnaast tot eind vorig jaar ook NOW-geld voor het doorbetalen van personeel.