De monumentale panden aan de Korsjespoortsteeg 13 en 14 in hartje Amsterdam doen denken aan zo’n typische oude prent. Een autovrij steegje, ingeklemd tussen het Singel en de Herengracht, met fraaie klokgevels en spelende kinderen op de stoep. Een paar deuren verder, op huisnummer 20, is het Multatuli Museum gevestigd. Dat is de geboorteplek van Eduard Douwes Dekker (1820-1887), die als Multatuli de corrupte handels- en overheidscultuur in Nederlands-Indië aan de kaak stelde in zijn boek Max Havelaar. 

In de Korsjespoortsteeg lijkt de tijd min of meer te hebben stilgestaan. Niet alleen wat betreft het decor, maar ook wat betreft de ‘herendiensten’ die de ingeschrevenen verlenen. Wat blijkt: volgens het handelsregister staan op de nummers 13 en 14 diverse vennootschappen ingeschreven die gelieerd zijn aan miljardair Igor Kolomoisky, een van de machtigste oligarchen van Oekraïne. Zijn bijnaam is ‘Benya’, naar de schurk uit de Russische klassieker The Odessa Tales. 

Kolomoisky – 56, baard, bril, pretogen en een fikse buik – heeft een indrukwekkend zakenimperium van gasbedrijven, staalfabrieken, een mangaanmijn, radio- en televisiestations, de (voormalige) voetbalclub Dnipro, plus de grootste Oekraïense olieraffinaderij, Ukrtatnafta. Afgelopen maand, nadat Iran vlucht PS752 van Ukraine International Airlines had neergehaald, stond hij weer even in de belangstelling: Kolomoisky bezit 25 procent van de aandelen van deze vliegmaatschappij.

Privébank

Kolomoisky is van alle markten thuis. Hij was jarenlang gouverneur van de regio Dnipropetrovk, een belangrijk industrieel centrum in het midden van Oekraïne. Hij gaf ‘leiding’ aan militairen; zo verstrekte hij financiële steun aan de rechts-radicale Azov-militie, die in Oost-Oekraïne tegen de separatisten vecht. Ook op zakelijk vlak heeft Kolomoisky geen beste reputatie. Hij was mede-eigenaar van de Privatbank, de grootste commerciële leningverstrekker in Oekraïne, totdat die in 2016 moest worden genationaliseerd om een bankencrisis te voorkomen.

Kolomoisky en zijn compagnon Gennadiy Bogolyubov worden ervan verdacht jarenlang, via vestiging van de Privatbank op Cyprus, voor miljarden aan leningen te hebben verstrekt aan door hen gecontroleerde offshore-vennootschappen op de Britse Maagdeneilanden. Vervolgens sluisde Kolomoisky het geleende geld onder meer naar zijn privé-rekeningen bij banken in Oostenrijk en Luxemburg. De vennootschappen voldeden intussen wel aan hun rente-en aflossingsverplichtingen, maar die financierden ze met weer nieuwe leningen.

Dit bancaire ‘piramidespel’ kostte 5,5 miljard dollar. Geld dat de geredde Privatbank, die nu in handen is van de Oekraïense staat, via een wereldwijde juridische strijd probeert terug te vorderen van Kolomoisky. ‘Ze gebruikten de Privatbank als hun eigen spaarvarken. Uiteindelijk stalen ze miljarden dollars en gebruikte de Verenigde Staten om het wit te wassen,’ aldus de Privatbank in een recente rechtszaak in de Amerikaanse staat Delaware. Kolomoisky ontkent de aantijgingen.

Moneyland

Kolomoisky verspreidde zijn vermogen, 1,1 miljard dollar volgens het Amerikaanse zakenblad Forbes, over de hele wereld. Zo bouwde hij in onder meer Cleveland (Ohio) een indrukwekkende vastgoedportefeuille op met in totaal 2,6 miljoen vierkante meter aan vloeroppervlak. In de vastgoedportefeuille zaten bijzondere gebouwen zoals de Huntington Bank, gebouwd in 1924. Het 88 meter hoge gebouw bevat de grootste banklobby ter wereld en herbergt een overdaad aan marmer en Korinthische zuilen. 

De gemene deler van al zijn privé- en zakelijke belangen is dat ze zijn weggemoffeld in uiterst ondoorzichtige vennootschappelijke constructies, verspreid over de hele wereld. Met behulp van voornamelijk Cypriotische fiscalisten bracht Kolomoisky zijn bezittingen onder in honderden bedrijfjes in belastingparadijzen als Belize, Nevis, Cyprus en de Britse Maagdeneilanden. Ook streek hij in westerse landen neer: de VS (Delaware), Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk – en in Nederland. 

‘Voor wie het kan betalen, is er een keur aan advocaten beschikbaar die de zaken zo inrichten dat ze zo onnavolgbaar mogelijk worden,’ vertelde onderzoeksjournalist Oliver Bullough vorig jaar aan FTM naar aanleiding van zijn boek Moneyland. Daarin introduceerde hij het concept van een virtuele staat, Moneyland geheten: een offshore-wereld waarin iedereen die iets te verbergen heeft, geld kan oppotten en ongestoord kan uitgeven. Bullough: ‘Stel, je hebt een huis in Londen dat eigendom is van een trust op Jersey, die wordt gecontroleerd door een bedrijf in Delaware, dat bestuurd wordt door een andere entiteit op de Britse Maagdeneilanden. Er is geen enkele zakelijke reden om dat zo te doen. Het is expres onnodig gecompliceerd, en het enige motief daarvoor is dingen te verbergen.’

Kolomoisky maakt gebruik van deze trucs uit ‘Moneyland’. De ondoorzichtige constructies maken het moeilijk voor de genationaliseerde Privatbank om de voormalige banktegoeden weer terug te halen. De Privatbank moet niet alleen de bezittingen zien te traceren, maar moet ook naar de rechter om de bezittingen te claimen. Kolomoisky is zeer vermogend en huurt de duurste Londense en Amerikaanse advocaten in om zijn bezittingen voor de rechtbank te bevechten.

Via zijn Amsterdamse vennootschappen kan Kolomoisky zich beroepen op de vele investeringsverdragen die Nederland heeft gesloten

Hij maakt daarbij dankbaar gebruik van alle juridische mogelijkheden die allerlei landen te bieden hebben. Via zijn Amsterdamse vennootschappen kan hij zich bijvoorbeeld beroepen op de vele investeringsverdragen die Nederland met andere landen heeft gesloten. Andere landen bieden oligarchen als Kolomoisky extra paspoorten te koop aan. Het maakt volgens Bullough allemaal onderdeel uit van Moneyland. ‘Voor mij komt de stoet superjachten in de haven van Monaco, allemaal getooid met de vlag van een of ander belastingparadijs, het dichtst in de buurt. Die jachten horen nergens, ze hebben geen thuishaven. Ze drijven maar wat rond met hun exotische vlaggen,’ vertelde Bullough, die nog een tweede beeld schetste van Moneyland. ‘Een Rus of een Arabier met een paspoort van het belastingparadijs St Kitts & Nevis, een eilandje in het Caribisch gebied met 10.000 inwoners  – dat is iemand met een Moneylands paspoort.’

Kolomoisky heeft drie paspoorten: een Oekraïens, een Israëlisch en een Cypriotisch paspoort. Het laatstgenoemde wekt weinig verbazing. ‘Noem mij een oligarch die geen Cypriotisch paspoort heeft,’ zegt Lodewijk Hof, een consultant die in het verleden zelf regelmatig vennootschappen in belastingparadijzen oprichtte. ‘Cyprus heeft veel paspoorten verleend aan mensen die zeiden er te willen investeren. Zo verkregen Russen en Oekraïners een Europees paspoort waarmee ze vervolgens visumvrij door Europa kunnen reizen. Als ze in de problemen komen, kunnen ze overal ter wereld aankloppen bij een Cypriotische ambassade.’

Spagaat

Kolomoisky pakte ook een van zijn paspoorten toen hij na de nationalisatie van de Privatbank uit Oekraïne vluchtte. Hij keerde er vorig jaar weer terug, vlak nadat de voormalige komiek Volodymyr Zelensky president werd. De timing is geen toeval. Andriy Bohdan, een van Kolomoisky’s advocaten in de Privatbank-zaak, werd aangesteld als Zelensky’s chief of staff. En de nieuwe president lijkt bij Kolomoisky in het krijt te staan. Hij kreeg voor de verkiezingen ruimhartig zendtijd voor zijn show Servant of the People op de televisiezender 1+1, waarvan Kolomoisky in 2010 eigenaar werd.

CME, gevestigd aan de Korsjespoortsteeg 13 en met nul medewerkers, heeft 121 miljoen euro eigen vermogen

Saillant detail: de houdstermaatschappij van 1+1 en andere Oekraïense media belandden in het Nederlandse bedrijf CME Ukraine Holding II BV. Uit hun meest recente jaarrekening (2017) valt op te maken dat er 121 miljoen euro eigen vermogen op de balans van CME staat. En dit bedrijf, met nul medewerkers, is gevestigd aan de Korsjespoortsteeg 13. 

De ingeschreven bestuurders zijn allesbehalve ras-Amsterdammers: het gaat om een 34-jarige Russin en twee Cyprioten, onder wie de fiscalist Michalakis Tsitsekkos. Tsitsekkos fungeert veelvuldig als trustbestuurder van Kolomoisky’s buitenlandse vennootschappen. Volgens zijn bedrijfswebsite spreekt hij vloeiend Russisch en heeft hij 18 jaar ervaring in de trustwereld. Zijn specialiteit: vennootschappen opzetten in (belasting)paradijzen als Belize, Panama en de Seychellen. Zijn niche: Russische clientèle. ‘By virtue of the professional growth during our company’s years of operation we have increased the number of our clients, including small and big ones from former Soviet countries.’

De rol van Nederland

Dat een Russisch sprekende fiscalist in Nederland actief is, is geen toeval. Cyprus is al jaren de favoriete safe haven voor Russisch geld, maar Nederland staat met 50 miljard dollar van Russische komaf op een goede tweede plaats. Ook Oekraïense geldstromen waren lange tijd welkom in Nederland. In 2014 werd ons fiscale vestigingsklimaat zelfs actief gepromoot op de Nederlandse ambassade in Kiev, met speciale belastingseminars. Vermogende Oekraïners kregen er tekst en uitleg hoe ze hun geld van Cyprus naar een Nederlandse holding konden ‘verschepen’. 

Sergei Guriev, een Russische topeconoom, hekelde vorig jaar bij Follow the Money de gigantische kapitaalvlucht uit Rusland: ‘Die heeft een fiscale reden: je hoeft geen belasting te betalen zolang je met een holding geen zaken doet in Nederland. Nederlandse belastingbetalers profiteren niet van de Russische gelden; de enigen die profiteren, zijn de juristen die helpen de vennootschapsstructuren op te zetten,’ aldus Guriev. De parallel met Oekraïne is snel getrokken.

Juridische loopgravenoorlog

Het is al jaren bekend dat Nederland omstreden Oekraïense zakenlieden huisvest; denk aan de oligarch Rinat Achmetov en aan de zoon van de corrupte, voormalige Oekraïense president Viktor Janoekovitsj. Kolomoisky doet niet voor hen onder. De FBI verdenkt hem van witwassen, zo wist The Daily Beast vorig jaar te melden. Kolomoisky staat ook politiek in de belangstelling. Hij figureerde prominent in de impeachment-procedure tegen Donald Trump. In zijn getuigenis voor het Huis van Afgevaardigden haalde Kurt Volker – de voormalige Amerikaanse speciale gezant voor Oekraïne – eind december hard naar hem uit: ‘The Ukrainian taxpayer officially is bailing out the bank for the money that Kolomoisky stole. Because the IMF provides budgetary support to Ukraine, we [the U.S. taxpayers] actually ended up bailing out this bank.’

Het IMF eist stappen tegen Kolomoisky: het verstrekte in december een driejarige lening van 5,5 miljard dollar aan Oekraïne, onder de voorwaarde dat het land er alles aan doet om de Privatbank-tekorten bij Kolomoisky terug te halen. 

Daar wordt hard aan gewerkt: in meerdere landen worden vermogens van Kolomoisky onder vuur genomen. De Privatbank – inmiddels een staatsbank – startte rechtszaken in de Verenigde Staten, Israël en Zwitserland. Ook bij het High Court of Justice in het Verenigd Koninkrijk jaagt men op Kolomoisky’s bezittingen. Eind 2017 leidde dit tot beslagleggingen van 2,5 miljard dollar bij de voormalige eigenaren van de Privatbank. 

De reden dat de strafzaak in Londen voor de rechter komt, is dat Kolomoisky veel Britse vennootschappen gebruikt. ‘De rechters hebben de Britse jurisdictie erkend. Kolomoisky is bang voor die zaken in het Verenigd Koninkrijk, hij loopt kans miljarden kwijt te raken,’ zegt Daria Kaleniuk, directeur van de Oekraïense anti-corruptieorganisatie ANTAC. ‘De zaak gaat weer verder in 2021, dus hij heeft nog een jaar de tijd om de Privatbank met tegenclaims te bombarderen. Er lopen in meerdere landen rechtszaken die allemaal ten doel hebben om de Privatbank te beschadigen. Als hij in de ene zaak verliest, probeert hij dat te compenseren in een andere rechtszaak, met andere rechters. Dat is zijn strategie.’ Kolomoisky doet kortom aan risicospreiding en gaat vol in de tegenaanval: hij is honderden arbitrage- en rechtszaken gestart.

Nederlandse BV als instrument

Het is niet ongewoon dat een voormalig Nederlands bedrijf wordt omgetoverd tot breekijzer van een Oekraïense oligarch

Ook in Nederland heeft Kolomoisky kennelijk een ‘wapen’ voor zijn tegenaanval op Oekraïne. Dat is Gilward Investments BV, een vennootschap die in 1979 is opgericht onder de naam De Bont Plusbouw, destijds een bouw- en aannemersbedrijf. De vennootschap kwam in 1998 in handen van het trustkantoor TMF Netherlands en wisselde daarna nog een paar keer van trustbestuurder. Consultant Lodewijk Hof kijkt er niet van op dat een voormalig Nederlands aannemersbedrijf is omgetoverd tot het breekijzer van een Oekraïense oligarch. ‘Trustbedrijven hebben vaak een voorraad aan vennootschappen klaarliggen. Ze richten die zelf op, of nemen de aandelen over van bestaande vennootschappen en voeren dan eventueel een statutenwijziging door.’ 

Gilward Investments BV, gevestigd op de Korsjespoortsteeg 14, wordt volgens het handelsregister tegenwoordig geleid door Andreas Marangos. Deze Cypriotische fiscalist komt veelvuldig terug in het Privatbank-dossier. In de juridische procedure in Delaware kwam vorig jaar naar voren dat fiscalisten van Marangos’ kantoor regelmatig de directie vormden van ‘witwas-entiteiten’: de offshore-vennootschappen waarmee de balans van de Privatbank werd leeggezogen. Pikant detail: Privatbank Cyprus en het consultancybureau van Marangos waren gevestigd in hetzelfde gebouw in Limassol, Cyprus. 

Kolomoisky wist in 2009 een meerderheidsbelang te verwerven in luchtvaartmaatschappij AeroSvit, die toen circa 60 procent van de Oekraïense commerciële vliegmarkt in handen had. Bijna tegelijkertijd werd Kolomoisky’s ‘huisfiscalist’ Marangos ingeschreven als bestuurder van Gilward Investments, dat een aandelenbelang van 38 procent in AeroSvit herbergde. Deze luchtvaartmaatschappij belandde in 2012 in een slepende faillissementsprocedure. Gevlogen wordt er niet meer. Gilward Investments BV werd zodoende een slapende vennootschap, met een nagenoeg lege kas (188 duizend euro op de balans).

Procederen op grond van een Nederlands verdrag

Maar Gilward Investments is weer wakker geschud, ontdekte Follow the Money. De Oekraïense pers berichtte in 2015 over een brief – verstuurd via Gilward Investments BV – waarin deze onderneming de Oekraïense staat verantwoordelijk stelt voor de teloorgang van AeroSvit. In hetzelfde jaar startte deze Nederlandse onderneming ook een arbitragezaak bij het International Centre for Settlement of Investment Disputes (ICSID), een onderdeel van de Wereldbank. Details over de zaak zijn niet bekend: arbitragezaken worden niet openbaar behandeld. (Lees hier ook FTM’s eerdere artikel). Uit openbare stukken valt wel op te maken dat Gilward Investments maar liefst 695 miljoen dollar van de Oekraïense staat claimt, en zich daarbij baseert op het investeringsverdrag tussen Nederland en Oekraïne uit 1994.

Gilward Investments wordt bijgestaan door advocaat Arik Aslanyan, werkzaam op het Londense kantoor van FieldFisher. Aslanyan, die niet reageerde op vragen van FTM, treedt ook op als Kolomoisky’s advocaat in meerdere arbitragezaken en in de omvangrijke zaak in Londen waarin de High Court of Justice eind 2017 gelastte tot beslaglegging van 2,5 miljard dollar. 

De Oekraïense staat wordt in de arbitragezaak vertegenwoordigd door Sebastian Seelmann-Eggebert van het Londense advocatenkantoor Latham & Watkin. Die wil niet inhoudelijk reageren, maar bevestigt dat het ‘een lopende zaak’ betreft.

Postbusbedrijven als Gilward Investments, zonder personeel en zonder activiteiten in Nederland, kunnen zich ook beroepen op investeringsbescherming

Zo’n bilateraal verdrag dient om Nederlandse investeerders rechtsbescherming te geven tegen onrechtmatige regelgeving of onteigening door andere overheden. ‘Nederland heeft rond de honderd investeringsverdragen. Het is prettig dat je als Nederlander in een onbekend buitenland niet overgeleverd bent aan lokale grillen en onrechtmatige en wispelturige wetgeving. Je kunt je beroepen op een verdrag waarin staat dat je investering redelijk behandeld moet worden,’ zegt advocaat Max van Leyenhorst, partner bij Legaltree en docent arbitragerecht aan de Universiteit Leiden. Maar postbusbedrijven zoals Gilward Investments, waar nul mensen werken en dat geen activiteiten ontplooit in Nederland, kunnen zich ook beroepen op deze investeringsbescherming.

Van Leyenhorst: ‘Maatschappelijk gezien denk je eerder aan Nederlandse bedrijven zoals Philips of een ander actief bedrijf in Nederland. Maar de Nederlandse investeringsverdragen zijn ruimhartig opgeschreven. Vaak is het enige criterium dat nodig is om het verdrag in te kunnen roepen, dat je een besloten vennootschap bent uit Nederland.’ Deze mogelijkheid draagt bij aan het populaire Nederlandse vestigingsklimaat. ‘Veel holdings waarachter buitenlandse partijen schuil gaan, zitten hier om fiscale redenen. Daardoor zie je dat er bij investerings-arbitragezaken vaak een Nederlandse vennootschap is betrokken.’ Niet verwonderlijk, Nederland staat al jaren te boek als een topclaimland. 

Ken-je-huurder

Terwijl de Korsjespoortsteeg – op papier – de uitvalsbasis is voor een lange en dure juridische strijd, oogt het straatje zelf rustiek als altijd. Wanneer Follow the Money belt naar de 020-nummers van de Nederlandse holdings, worden we doorverwezen naar Antoon Franssen, de eigenaar van de panden op nummer 13 en 14.

Franssen is tevens eigenaar van een administratiekantoor dat belastingaangiftes verzorgt voor (buitenlandse) holdings. ‘Het gaat dus om een soort Oekraïense DSB Bank?’ vraagt Franssen zich hardop af. ‘Kijk, wij doen alleen maar de administratie voor die ondernemingen. Wij verzorgen de belastingaangiftes, de vennootschapsbelasting en zorgen dat alles geregistreerd wordt bij de KvK. That’s it. Vanuit Cyprus krijgen we de jaarstukken en en dan doen wij ons “kunstje”. Met de arbitragezaak hebben we niets te maken, we voeren niet de directie.’

Franssen krijgt de benodigde stukken van de Cypriotische trustbestuurder Marangos. De kans is groot dat bestuurder Marangos ook meer weet over de arbitragezaak. Maar op het moment dat tijdens het telefoongesprek de naam Igor Kolomoisky valt, verbreekt Marangos de telefoonverbinding met de woorden: ‘Good evening, bye-bye.’