Dit artikel bestaat uit een selectie uit het boek Oekraïne in het Kruisvuur dat maandag 21 maart in de boekwinkels zal liggen. Komende zondag presenteert de auteur, Chris de Ploeg (Platform Authentieke Journalistiek), om 14.00 uur zijn boek in de Balie in Amsterdam.

Hij is inmiddels welbekend, de U-turn in November 2013 van de voormalige Oekraïense president Janoekovitsj, toen hij weigerde het associatieakkoord met de EU te tekenen. Minder bekend is zijn andere belofte. Namelijk dat Oekraïne toegang zou krijgen tot de Euraziatische Economische Unie (EEU), een douane-unie tussen vijf voormalige Soviet-staten, waaronder Rusland. Volgens opiniepeilingen schommelde de steun voor beide overeenkomsten destijds rond de 40 procent. Waarschijnlijk zou geen van beide verdragen destijds door een referendum heen komen.

Daarbij werd Janoekovitsj voor het blok gezet, toen de voorzitter van de Europese commissie Barosso in april 2013 duidelijk maakte dat 'een land niet tegelijkertijd lid kan zijn van een douane-unie en van een gemeenschappelijke vrijhandelszone met de Europese Unie'. Janoekovitsj – die op een pro-Russisch platform was verkozen – maakte zijn keuze. Hij leek zijn achterban in het Oosten en Zuiden van het land te verraden, door te beloven in november van het jaar daarop te tekenen voor de Europese Unie.

Het IMF stelde zware eisen: een stijging van 40 procent van de gasprijzen, bevriezing van de lonen en bezuinigingen.

Janoekovitsj liet destijds weten dat Oekraïne een lening van 27 miljard dollar nodig had. De EU bood hem 833 miljoen dollar en verwees hem naar het IMF voor de rest van het bedrag. Maar het IMF stelde zware eisen: een stijging van 40 procent van de gasprijzen, bevriezing van de lonen en bezuinigingen.

Dit was in strijd met de verkiezingsbelofte van Janoekovitsj om de gasprijzen te verlagen. Bovendien zouden de reeds ingevoerde Russische sancties de industrie in het oosten van het land treffen, terwijl de impopulaire bezuinigingen van het IMF de economie terug zouden voeren naar een diepe recessie. Begrijpelijkerwijs maakte Janoekovitsj bekend dat hij de ondertekening van het akkoord zou opschorten.

Maidan

Met de smaak van het EU-akkoord op hun lippen, gingen teleurgestelde betogers de straten op in Lviv en Kiev. Het begon al krachtig, met een hoogtepunt van 40.000 betogers op 24 november. Toen de Berkoet (de Oekraïense oproerpolitie) zijn toevlucht nam tot knuppels en traangas en de beelden daarvan op grote schaal werden verspreid via sociale netwerken en de conventionele media, groeiden de protesten al snel uit tot betogingen van honderdduizenden mensen. Nadat de beelden van scherpschutters de wereld op 20 februari hadden geshockeerd, waren de dagen van Janoekovitsj geteld. Hij ontvluchtte Kiev de volgende dag, en al snel nam een nieuwe interim-regering, die bestond uit de voormalige oppositie, de macht over.

Volgens opiniepeilingen genoten de protesten op het Maidan-plein geen duidelijke meerderheidssteun in Oekraïne. Bovendien was de steun voor de Maidan-revolte zeer onevenredig verdeeld, waarbij vooral het zuiden en oosten van het land het lieten afweten. In feite beschreef een derde van de Oekraïners de uitkomst van de Maidan-protesten als een 'staatsgreep'; slechts iets meer Oekraïners noemden de beweging een 'bewuste strijd van burgers die zich hebben verenigd om hun rechten te beschermen.'

Victoria Nuland: ‘Jats’ is de man

Het niveau van de buitenlandse inmenging in Oekraïense zaken wordt wellicht het best geïllustreerd door een uitgelekt telefoongesprek tussen onderminister van Buitenlandse Zaken Victoria Nuland en de Amerikaanse ambassadeur Geoffrey Pyatt. Een paar dagen vóór de vorming van het post-Maidan-regime, stellen zij min of meer de interim-regering van Oekraïne samen. 

Oekraïne samen

Pyatt: Ik denk dat wij meedoen… Klitsjko (Vitali Klitsjko, een van de drie belangrijkste oppositieleiders tijdens Maidan) is duidelijk het ingewikkelde element in dit verband. Vooral de aankondiging dat hij vice-premier zal worden.  Ik denk dat je tegen hem, in het volgende telefoongesprek dat je gaat voeren, precies hetzelfde moet zeggen wat je tegen Jats (Arseni Jatsenjoek) hebt gezegd. En ik ben blij dat je hem al min of meer op zijn plek hebt gezet in dit scenario.

Nuland: Goed. Ik denk niet dat Klitsj in de regering moet gaan zitten. Ik denk niet dat dat nodig is. Ik denk niet dat dat een goed idee is.

Pyatt: Ja, ik vermoed … dat hij beter buiten de regering kan blijven en zijn politieke huiswerk moet doen.

Nuland: Ik denk dat Jats de man is met de economische ervaring en de bestuurlijke ervaring. Hij is de … wat hij nodig heeft zijn Klitsj en Tyahnybok (de leider van het extreem-rechtse Svoboda) aan zijn flanken. Hij moet vier maal per week met ze praten. Ik denk alleen dat Klitsj beter niet in de regering kan gaan zitten, dat gaat gewoon niet werken.

Pyatt: 'Ja, ik denk dat je gelijk hebt. OK, goed. Wil je dat ik als volgende stap een gesprek met hem voer?

Klitsjko en zijn partij zouden inderdaad geen deel uitmaken van de interim-regering, terwijl Nulands favoriete kandidaat, Arseni Jatsenjoek, premier werd – en zijn partij bijna iedere belangrijke positie in het nieuwe kabinet veroverde. Dit was niet bepaald een weerspiegeling van de volkswil. In het meest recente kiezersonderzoek, dat drie weken vóór de val van Janoekovitsj werd uitgevoerd, was Klitsjko veruit de meest populaire oppositieleider, met 28,7 procent van de stemmen, terwijl Jatsenjoek slechts 6 procent haalde (en de pro-Russische president Janoekovitsj op kop lag met 29,5 procent).

Het kostte Jatsenjoek niet veel tijd om de redenen voor de voorkeur van Nuland duidelijk te maken. De eerste vraag in een interview met Bloomberg in februari 2014 luidde: 'Wat ziet u als uw eerste taak als premier van Oekraïne'? Na een paar vage beloften over stabiliteit en vrede antwoordde hij onomwonden: 'Om de deal te sluiten met het IMF en de Europese Unie'. Als een echte technocraat verklaarde hij trots: 'Ik zal de meest impopulaire premier uit de geschiedenis van mijn land zijn … We zullen er alles aan doen om niet failliet te gaan … En als we de financiële steun van de Verenigde Staten, de Europese Unie en het IMF krijgen, moet dat ook kunnen lukken.' Jatsenjoek was een man van zijn woord: Hij tekende de overeenkomst met de EU, sleepte de IMF-lening in de wacht en wees de noodzaak van de hand om over de voorwaarden te onderhandelen – voordat er verkiezingen hadden plaatsgevonden (lees hier meer over deze overeenkomst).

Het is belangrijk te benadrukken dat – onder de Oekraïense grondwet van 2004, die na de val van Janoekovitsj opnieuw is ingevoerd – de premier de meeste invloed heeft op het financieel-economisch beleid. Zoals Nuland betoogde: 'Jats is de man met de economische ervaring', wat de reden is dat hij premier mocht worden.

Geoffrey Pyatt

De Amerikaanse inmenging zou nog schaamtelozer proporties aannemen. In navolging van diverse eerdere berichten in de Oekraïense media, waaronder pro-regeringsbronnen, schreef Bloomberg View dat 'de Amerikanen zeer zichtbaar zijn in het Oekraïense politieke proces. De Amerikaanse ambassade in Kiev is een machtscentrum, en Oekraïense politici praten openlijk over benoemingen en ontslagen die door de Amerikaanse ambassadeur Geoffrey Pyatt, en zelfs de Amerikaanse vice-president Joe Biden, worden goedgekeurd.'

Een parlementslid voor de partij van de Oekraïense president Porosjenko bevestigde dat, in vergelijking met normale lobbyisten, 'Pyatt is een ander verhaal is. Je kunt geen nee tegen hem zeggen.’ In feite lijkt het er op dat Oekraïne een Amerikaanse satellietstaat is geworden. Een onderminister namens de partij van Porosjenko vertelde RBC-Ukraine: 'Geoffrey Pyatt ontmoet de baas (Porosjenko) ongeveer eenmaal per twee weken. Ik was bij een van die bijeenkomsten aanwezig. Die duurde een kwartier. De ambassadeur haalde onmiddellijk zijn aantekeningen tevoorschijn en stippelde op ferme wijze uit welke stappen er moesten worden gezet. Daarna somde de baas kort op wat er al was gedaan.'

'In feite lijkt het er op dat Oekraïne een Amerikaanse satellietstaat is geworden'

Nikolai Tomenko, een parlementslid van de partij van Porosjenko, bevestigde dat 'de VS de ministers heeft geëvalueerd over wier voortgang men tevreden is. Op deze lijst staan Natalia Jaresko (minister van Financiën), Aivaras Abromavichus (minister van Economische Zaken), en Aleksei Pavelko (minister van Landbouwbeleid en Voedsel), die beloofd heeft landbouwgrond te privatiseren, en Andrei Pivovarski (minister van Transport). Zowel Amerikaanse als Europese bedrijven hebben hun eigen belangen, die door niemand onder stoelen of banken worden gestoken.' De minister van Financiën, Natalie Jaresko, heeft pas één dag voordat ze haar ministerschap ging bekleden het Oekraïense burgerschap verkregen. Voordien was ze een Amerikaans diplomaat, belast met een USAID-programma van 150 miljoen dollar – het Western NIS Enterprise Fund (WNISEF) – om te helpen een beleggingseconomie in Oekraïne en Moldavië van de grond te krijgen.

Volksfront van één man

Trouw aan zijn 'belofte' groeit de impopulariteit van Jatsenjoek snel. Daarnaast ontstaat er een machtsstrijd tussen de premier en president Porosjenko. Het is vooral te danken aan tussenkomst van de Verenigde Staten dat hij tot nog toe aan kan blijven.

In 2015 staken in Jatsenjoeks partij Volksfront diverse opvallende corruptieschandalen de kop op. In het bijzonder een Zwitsers onderzoek naar een smeergeldbedrag van 40 miljoen dollar, dat Mikola Martinenko, plaatsvervangend hoofd van de partij zou hebben aangenomen. In oktober 2015 was de populariteit van de partij zozeer teruggelopen dat zij besloot zich uit de plaatselijke verkiezingen terug te trekken. Een petitie waarin werd opgeroepen tot het ontslag van Jatsenjoek als premier kreeg binnen een paar dagen ruim 25.000 handtekeningen. Als het na een eventueel ontslag van Jatsenjoek tot nieuwe verkiezingen zou komen zou zijn partij volgens de peilingen niet eens in de buurt van de vijf procent kiesdrempel komen.

In oktober 2015 werd een foto genomen van handgeschreven notities van Sergei Lesjenko, Oekraïne's beroemdste onderzoeksjournalist, die in het parlement was gekomen via de lijst van Porosjenko's partij. Daarin stond: 'Het is niet zo dat de VS Jatsenjoek beschermen, het is eerder zo dat ze bang zijn voor de nieuwe verkiezingen. In een gesprek tussen Nuland en Saakashvili zei ze tegen hem dat als Jatsenjoek zonder verkiezingen ten val zou komen, dat in orde was, maar dat Oekraïne twee clans telt.' Een paar weken eerder berichtte Lesjenko al dat er een "schaduw-regering" was ontstaan van oligarchen rondom twee machtsblokken in het parlement, met Jatsenjoek aan de ene zijde en Porosjenko aan de andere.

In februari 2016 kwam het tot een motie van wantrouwen tegen het kabinet van Jatsenjoek. Porosjenko's positie als president stond niet ter discussie en hij steunde de motie, waardoor het ontslag van Jatsenjoek schijnbaar onvermijdelijk werd. Desondanks werd de motie van wantrouwen niet aangenomen, vooral door een gebrek aan vóór-stemmers uit het Porosjenko-blok en het Oppositie-blok. Twee parlementsleden van het Porosjenko-blok, waaronder onderzoeksjournalist Sergei Lesjenko, zeiden tegen de Oekraïense pers dat dit het gevolg was van een achterkamerdeal tussen Porosjenko, Arseni Jatsenjoek en de Oekraïense oligarchen Igor Kolomoiski en Rinat Achmetov. Verscheidene van de afgevaardigden van het Oppositie-blok  bevestigen de volgende dag hetzelfde verhaal om hieraan toe te voegen dat twintig afgevaardigden binnen hun partij van plan waren geweest om voor de motie te stemmen, maar dat daar in overeenstemming met de afspraken slechts acht van overbleven.

Motie van wantrouwen

De motivatie van de kant van de oligarchen Kolomoiski en Achmetov - die goede relaties onderhielden met Jatsenjoek - was duidelijk. Volgens dezelfde bronnen uit het oppositieblok waren de door Achmetov gecontroleerde afgevaardigden sowieso niet van plan geweest om voor de motie te stemmen. Het Porosjenko-blok lijkt echter tegen zijn eigen belangen te hebben gestemd, en moet nu verder regeren met een extreem impopulaire partij die de belangen van tegengestelde oligarchen behartigt.

Bronnen van de zeer gerespecteerde liberale en pro-Maidan krant, de Wekelijkse Spiegel, zei dat de U-bocht alleen te verklaren was door tussenkomst van Washington. De Amerikaanse ambassadeur had blijkbaar verscheidene parlementariërs benaderd en ze op hysterische toon gewaarschuwd dat ze 'van een klif sprongen zonder parachute!' Belangrijker nog was het gewicht dat vice-president Joe Biden in de schaal legde. Onlangs gaf hij aan dat hij duizend uur met Porosjenko aan de telefoon had doorgebracht, 'langer … dan met mijn vrouw'. Op 12 februari zei hij tegen de Oekraïense  president dat Jatsenjoek moest blijven. En inderdaad: vier dagen later en tegen alle verwachtingen in behield de premier zijn positie. De Wekelijkse Spiegel concludeerde dat Porosjenko in feite een Amerikaanse 'marionet' was.

Een vergelijkbaar verhaal werd later gepubliceerd door de pro-Maidan nieuwssite Ukrainska Pravda, gebaseerd op interviews met drie ambtenaren uit de regerende coalitie en verscheidene Europese diplomaten. Die vertelden dat Europese en Amerikaanse ambtenaren bang zouden zijn geweest voor vroege verkiezingen  – het pro-Russische Oppositie Blok was gestegen in de peilingen van 9 tot 14 procent, nog maar twee procent achter de koploper, het Porosjenko Blok. Jatsenjoek’s Volksfront zou de 5 procent kiesdrempel niet eens halen. Hoewel pro-Westerse partijen zeker in de meerderheid zouden blijven, is het onduidelijk of een werkbare coalitie zou kunnen worden samengesteld met een nieuwe verkiezingsuitkomst.

Ukrainska Pravda rapporteerde ook dat er momenteel onderhandelingen worden gevoerd over een vrijwillig ontslag van premier Jatsenjoek – in tegenstelling tot het gehele kabinet, zoals in de motie van wantrouwen het geval zou zijn geweest. De Verenigde Staten zou dit volgens de Pravda bronnen goedkeuren op voorwaarde dat Jatsenjoek immuniteit verkrijgt voor eventuele vervolgingen, en dat hij wordt opgevolgd door iemand die niet te hecht is met Porosjenko. De beoogde kandidaat zou de huidige minister van financiën Natalie Jaresko zijn, die zoals eerder genoemd een voormalige ambtenaar is van de Verenigde Staten en nog altijd Amerikaans staatsburgerschap bezit.