Human Genetics en de International Journal of Legal Medicine hebben recent twee forensische studies uit april 2019 teruggetrokken om ethische redenen. Een van de auteurs, de Chinese Liu Fan, is verbonden aan het Department of Genetic identification van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. Hij is co-auteur van beide studies. Liu kwam in 2002 als masterstudent naar Rotterdam, en werkt er sinds het behalen van zijn doctorstitel in januari 2013 als universitair docent.

Aan het artikel in Human Genetics werkte ook Ziyi Xiong mee. Volgens een woordvoerder van het Erasmus MC kreeg Xiong pas na het voltooien van deze studie een deeltijdaanstelling bij het Erasmus.

Bij beide wetenschappelijke studies waren onderzoekers betrokken die voor de Chinese politie werken. Een van de auteurs van het artikel in de International Journal of Legal Medicine is zelfs verbonden aan het politiebureau van de Xinjiang Production and Construction Corps, de paramilitaire organisatie die op katoenvelden in Xinjiang Oeigoeren dwangarbeid laat verrichten en die betrokken is bij de kampen waarin naar schatting minstens een miljoen Oeigoeren zitten opgesloten. In december 2020 verbood de Amerikaanse overheid om die reden de import van katoen van XPCC.

De studie in het Journal of Legal Medicine kreeg geld van twee forensische labs van het Chinese ministerie van Openbare Veiligheid

Een van de auteurs van de beide teruggetrokken studies is Caixia Li, chief forensic scientist van het ministerie van Openbare Veiligheid in China. Het onderzoek in Human Genetics werd gefinancierd door het Nationale Laboratorium voor de Forensische Wetenschappen in China. De studie in het International Journal of Legal Medicine kreeg geld van twee forensische labs van het Chinese ministerie van Openbare Veiligheid.

De recent teruggetrokken wetenschappelijke artikelen behandelen de mogelijkheden om uit dna iemands uiterlijke kenmerken te herleiden. Dit proces heet fenotypering: op basis van een dna-spoor iemands waarneembare fysieke eigenschappen vaststellen, zoals afkomst, geslacht, lengte, huidskleur, oogkleur, haarkleur en -type en gezichtskenmerken. Forensisch deskundigen over de hele wereld doen hier onderzoek naar: het zou een goed middel zijn om misdaden op te lossen. De Nederlandse politie mag dit middel al voor de opsporing inzetten.

Gegevens belanden in dna-databank

In december 2017 waarschuwde Human Rights Watch al dat de autoriteiten in de provincie Xinjiang op grote schaal dna afnemen van daar woonachtige Oeigoeren tussen de 12 en 65 jaar. In veel gevallen gebeurt dat door bloedafname onder het mom van een gezondheidsonderzoek (getiteld ‘Physics for All’). De bloedmonsters worden echter doorgesluisd naar de Chinese politie en gebruikt voor het maken van profielen. Die informatie wordt vervolgens gekoppeld aan het nationale identificatienummer van de donor. Hoewel deelname aan de onderzoeken officieel vrijwillig is, stelt HRW dat er vaak sprake is van dwang en weten Oeigoeren bovendien niet wat er met het afgenomen bloed gebeurt.

De dna-profielen worden opgenomen in een Chinese databank. Volgens een Australische studie is dat de grootste dna-databank ter wereld, en bevat die mogelijk ruim 140 miljoen profielen. En waar andere landen vooral profielen van veroordeelden opslaan, verzamelt de Chinese politie sinds 2013 ook op grote schaal dna van migranten, dissidenten en minderheden die geen enkel strafbaar feit hebben begaan.

Binnen het internationale forensisch dna-onderzoek speelt het Erasmus Medisch Centrum een belangrijke rol. Liu Fan kwam in december 2019 in opspraak na een artikel in The New York Times. Het stuk beschreef de betrokkenheid van westerse bedrijven en wetenschappers bij het Chinese programma om, met behulp van dna, een beeld van iemand gezicht te reconstrueren. De NYT noemde daarin twee studies van Liu die dat jaar waren verschenen in Human Genetics en het International Journal of Legal Medicine.

Voor het onderzoek dat in Human Genetics werd gepubliceerd, gebruikte Liu dna dat was afgenomen van 612 Oeigoeren uit Tumxuk, een agrarische nederzetting in Xinjiang. In hun artikel stellen de onderzoekers dat dit dna is afgenomen met schriftelijke toestemming van de Oeigoeren, die vrijwillig zouden hebben meegewerkt, nadat ze in hun eigen taal waren geïnformeerd. Het onderzoek was goedgekeurd door de ethische commissie van het Instituut voor Forensische Wetenschappen, onderdeel van het Chinese ministerie van Openbare Veiligheid.

Ook het onderzoek dat Liu met anderen uitvoerde en in het International Journal of Legal Medicine publiceerde, vermeldt dat alle deelnemers toestemming hebben gegeven voor het gebruik van hun gegevens. Dit onderzoek was eveneens goedgekeurd door de Chinese ethische commissie.

Ethische vragen

Maar kan er oprecht sprake zijn van toestemming bij onderzoeken waarbij de Chinese politie is betrokken, vraagt de Belgische wetenschapper Yves Moreau van de Katholieke Universiteit Leuven zich af. Tegen Follow the Money noemt hij de onderzoeken van Liu en zijn collega’s ‘ethisch problematisch’. ‘De politie had moeten zeggen dat ze met deze stalen een databank zou aanleggen. Plus dat die databank niet alleen dient om criminelen te pakken of vermiste kinderen te vinden, maar ook onderdeel zou worden van een surveillance-systeem dat in Xinjiang en de rest van China wordt opgezet.’

Yves Moreau is hoogleraar techniek. In 2018 werd hij gekozen tot Fellow van de International Society for Computational Biology vanwege zijn uitstekende bijdragen op het gebied van computationele biologie en bio-informatica. In december 2019 waarschuwde hij in het wetenschappelijke tijdschrift Nature voor de risico’s van het misbruik van dna-technologie, met name in China. Waar in westerse landen het gebruik van dna-profielen door politiediensten aan tal van wetten en regels moet voldoen, is de Chinese politie in de praktijk aan weinig regels gebonden.

De veroordelingsgraad in China is dan ook hoog. De kans dat een verdachte wordt veroordeeld was in 2019 99,65 procent

De Duitse wetenschapper Daniel Sprick, een expert op het gebied van het Chinese strafrechtelijke systeem, legt uit dat de rol van de Chinese politie en de hele strafrechtelijke keten afwijkt van die in bijvoorbeeld Duitsland of Nederland. ‘Het Chinese strafrechtelijke systeem is niet gebaseerd op checks and balances die het handelen van de politie aan allerlei wetten en regels onderwerpt. Politie, openbaar ministerie en rechterlijke macht hebben de neiging om nauw samen te werken om de sociale stabiliteit in het land te handhaven.’ 

De veroordelingsgraad in China is dan ook hoog. De kans dat een verdachte wordt veroordeeld was in 2019 99,65 procent.

Onvoldoende antwoord

Hoewel de auteurs stellen dat beide studies waren goedgekeurd door de ethische commissie van het Instituut voor Forensische Wetenschappen in China, besloten de redacties van Human Genetics en het International Journal of Legal Medicine in december 2019 – enkele dagen na de publicaties in The New York Times en Nature – een zogeheten note of concern bij de publicaties te plaatsten: een aantekening dat er vraagtekens waren gerezen of de dna-stalen van de Oeigoeren wel waren verkregen volgens de medische normen van de Declaration of Helsinki, waarin de World Medical Association de ethische principes voor medisch menselijk onderzoek heeft vastgelegd. 

Op 30 augustus 2021 meldde de redactie van Human Genetics dat zij het artikel van Liu Fan en zijn collega’s heeft teruggetrokken. De reden: nadat de redactie hen vroeg documenten te overleggen ter staving dat de dna-stalen met toestemming zijn verkregen, leverden de auteurs documenten aan die dat volgens de redactie onvoldoende deden. Zodoende kon die niet vaststellen dat aan alle ethische protocollen en standaarden is voldaan.

Gisteren besloot ook de redactie van het International Journal of Legal Medicine het artikel van Liu Fan en co. in te trekken, om dezelfde reden.

In een reactie aan de redacties van beide tijdschriften zegt Caixia Li, mede namens zijn collega-onderzoekers, dat hij het niet eens is met de terugtrekkingen.

‘Als de toestemming niet goed geregeld is, mag het onderzoek in principe niet eens worden uitgevoerd, laat staan gepubliceerd’

Jeroen de Ridder, universitair hoofddocent filosofie aan de Vrije Universiteit, zegt dat wetenschappelijke artikelen zelden worden teruggetrokken. ‘Een grote studie uit 2018 liet zien dat het de laatste jaren om ongeveer vier op de 10.000 artikelen gaat. Dat is meer dan 20 of 30 jaar geleden, maar nog steeds zeer weinig.’

In de meeste gevallen wordt een studie teruggetrokken omdat wetenschappers zelf achteraf een fout hebben ontdekt. De Ridder: ‘Ik noem dat eerlijke fouten. Daarnaast heb je allerlei soorten van flodderwetenschap, zoals plagiaat of verzonnen data.’

‘Het niet geldig of eerlijk verkrijgen van informed consent van deelnemers aan onderzoek valt onder die brede categorie. Maar als reden voor een terugtrekking komt dat, voor zover ik weet, hoogst zelden voor. In de meeste landen en op de meeste universiteiten wordt zoiets vooraf grondig getoetst door medisch-ethische commissies. Als dit niet goed geregeld is, mag het onderzoek in principe niet eens worden uitgevoerd, laat staan gepubliceerd.’

Het Erasmus MC meldt dat de werkzaamheden die Liu deed in het kader van de twee teruggetrokken artikelen plaatsvonden buiten het Erasmus MC. Hij ontving voor beide studies ook geen financiering van het EMC. 

Dat Liu in beide studies staat vermeld als verbonden aan het EMC heeft volgens het EMC te maken met het feit dat het ‘niet ongebruikelijk is om in wetenschappelijke publicaties alle ‘affiliaties’ te vermelden. Op de vraag of het Erasmus MC maatregelen gaat nemen tegen Liu Fan en Ziyi Xiong, is het antwoord kort: ‘Nee’.

Met dank aan Dimitri Tokmetzis.