De gangen waar het ooit een druk verkeer van rollators was liggen er verlaten bij. Kamers waar honderden ouderen de winter van het leven doorbrachten staan leeg, evenals de recreatiezaal waar de advocaatjes met slagroom op zondag werden rondgedeeld terwijl de bingomolen draaide en oudhollandse muziek de ruimte vulde. Verzorgingshuis Groenhof aan de Amsterdamse Marnixstraat is een van de velen huizen die te maken kregen met leegstand door bezuinigingen op de langdurige zorg. Voor de leegstand van het Groenhof is inmiddels een tijdelijke oplossing gevonden: vlak voor de kerst van 2015 namen iets meer dan tweehonderd vluchtelingen hun intrek in het voormalige verzorgingshuis. Alleen de aangepaste sanitaire voorzieningen herinneren nog aan de oorspronkelijke bewoners. 

Bezuinigingen

Een gemiddelde inwoner van het verzorgingshuis was een weduwe van 86 jaar met een inkomen van onder de 1400 euro per maand en ongeveer één keer in de twee weken familiecontact. Door bezuinigingen uit het Kunduz-Akkoord in de lente van 2012 zijn verzorgingshuizen afgeschaft. De zorgzwaarte van een patiënt wordt bepaald door middel van een zorgzwaartepakket. Voor de sector Verpleeg- en verzorgingshuizen varieert dat van een cijfer 1 tot en met 10. Als gevolg van de bezuinigingsmaatregelen door de coalitie van vijf partijen (VVD, CDA, D66, GroenLinks en de ChristenUnie) geven de zorgzwaartepakketten 1 tot en met 3 niet langer toegang tot het verzorgingshuis.  

Ruim de helft van de voormalig verzorgingshuisbewoners heeft een zwak economisch en sociaal kapitaal

Een ruime meerderheid van de verzorgingshuisbewoners had zorgzwaartepakket 3. Dat houdt in dat zij moeite hebben met veel dagelijkse handelingen zoals traplopen, naar bed gaan, het toilet bezoeken, wassen en aankleden. Het zijn in veel gevallen ook ouderen die ondersteuning nodig hebben met het voeren van een huishouden. Deze mensen kregen in het verzorgingshuis overdag en ’s nachts begeleiding en intensieve zorg voor gemiddeld 11 uur per week. Ruim de helft van de voormalig verzorgingshuisbewoners heeft een gering economisch en sociaal kapitaal. Door het gebrek aan sociale contacten en financiële middelen is een goed alternatief voor het verzorgingshuis vooral voor die groep van groot belang. 

Wonen en zorg gescheiden

Voor de eigenaars van zorgvastgoed, zoals woningcorporaties, was de bezuiniging ook een ingrijpend besluit. Die combinatie van zorg en vastgoed was de kurk onder hun verdienmodel. Naast sloop of vervangende bewoning bestaat de mogelijkheid om het gebouw om te vormen tot woon/zorgaccommodatie. Dat houdt in dat er appartementen worden gevormd met een vloeroppervlak van ergens tussen 45 en 85 vierkante meter. De bewoners hebben een eigen huisnummer en een aparte woonovereenkomst met de corporaties.

De corporaties zeggen dat dit geen winstgevende formule is. Er wordt geklaagd dat er elke maand vaak honderden euro’s per appartement bij moeten. De bewoners moeten dan zelf nog een bedrag bijbetalen voor een receptiemedewerker en een zorgprofessional die voortdurend aanwezig is. Een nieuw probleem is dat sinds inwerkingtreding van de Wet passend toewijzen ouderen met recht op huurtoeslag alleen een appartement krijgen toegewezen dat recht geeft op huurtoeslag. Voor huishoudens van één of twee personen ligt die grens bij 587 euro. Dat stelt de corporaties voor een probleem. Plaats je alleen sociale huurders zonder recht op huurtoeslag in die woningen, of verhuur je ze onder de prijs? Op de laatste manier kun je in ieder geval die mensen plaatsen.

Eenzaamheid

Voor veel ouderen is er nog geen geschikt alternatief. Een van de grootste problemen is dat de beleidsmakers die de verzorgingshuizen lieten verdwijnen, vaak rekenden op mantelzorg die er in werkelijkheid niet is, zo leert navraag bij het Ouderenfonds. ‘Vrijwilligers van het Ouderenfonds die met eenzame ouderen bellen horen regelmatig dat zij weinig mensen in hun omgeving hebben die zorgtaken kunnen uitvoeren. Dit gebrek aan sociale contacten leidt er toe dat veel ouderen niet of nauwelijks toegang hebben tot mantelzorg,’ aldus een woordvoerder van het Ouderenfonds. ‘Daarnaast is de zorg die de thuiszorg levert op basis van indicatie van een andere orde dan zorg in een verzorgingshuis: de thuiszorg staat met drie kwartier weer buiten en in een verzorgingshuis kun je de hele dag door iemand aanschieten voor een praatje, hulp of zorg. Signalen die wij verder opvangen is dat mensen het ongezelliger vinden om helemaal alleen te wonen en dat ze het vooronderstelde gemak van een verzorgingshuis, zoals aanspraak en activiteiten missen,’ stelt de woordvoerder.

Spoedeisende hulp overbelast

De teloorgang van het verzorgingshuis leidt op andere plekken in de gezondheidszorg tot ingrijpende problemen. Vorig maand luidden bezorgde spoedeisende-hulpartsen de noodklok in een brandbrief. Ties Eikendal van de Nederlandse Vereniging van Spoedeisende-hulpartsen vertelt over de consequenties van de afschaffing van het verzorgingshuis. ‘De patiëntenpopulatie wordt steeds ouder en heeft gemiddeld zwaardere problemen. Op dit moment is 25 procent van de patiënten die wij binnenkrijgen 75 jaar of ouder. Het probleem is dat de doorstroom stopt. Door het wegvallen van opvangmogelijkheden zoals het verzorgingshuis moeten patiënten langer in het ziekenhuis blijven. Dat leidt ertoe dat eerste-hulpafdelingen soms voor enkele uren hun deuren moeten sluiten. Ambulancediensten wijken uit naar ziekenhuizen in de omgeving tot er weer voldoende capaciteit is.’

Eerste-hulpafdelingen moeten soms voor enkele uren hun deuren sluiten

In het laatste kwartaal van 2015 werd er 600 keer zo’n stop afgekondigd. Een oplossing voor dit probleem op de korte termijn is er niet volgens Eikendal. ‘We zijn nu in gesprek met de regio Amsterdam, waar de nood hoog is. Op landelijk niveau zijn die gesprekken er nog niet.’ Lachend zegt hij: ‘Ik wacht op een uitnodiging van de minister,’ om dan te vervolgen: ‘Een oplossing kan gevonden worden in een goede samenwerking met de eerstelijns zorgaanbieders. Maar het is ook verstandig om bepaalde opvangplekken voor ouderen te behouden.’

Aanjaagteam Langer Zelfstandig Wonen

Was dit probleem te voorzien, vragen we Marnix Norder, chef van het door het kabinet geïnitieerde aanjaagteam Langer Zelfstandig Wonen. ‘Zeker wel, maar we hebben niet alle individuele gevallen opgesomd. We wilden het simpel houden in ons laatste rapport, anders was het wel 300 pagina’s dik geworden. Maar het verschijnsel was voorspelbaar. Toen ouderen intramuraal woonden was medische verzorging bij de hand, nu is dat niet meer zo. Dus wordt de druk op de normale voorzieningen groter. Wij zien het als een proces. Het is gewoon een gigantische verandering.’ Toch is Norder niet van oordeel dat de wijziging te snel is doorgevoerd. Want zo zegt Norder: ‘Bij zulke stelselwijzigingen moet je accepteren dat er een proces van aanpassing volgt. De ziekenhuizen moeten zich er op instellen.’

‘Bij zulke stelselwijzigingen moet je accepteren dat er een proces van aanpassing volgt’

FTM spreekt met Daniëlle Harkes over de mogelijkheden voor de onbewoonde tehuizen. Harkes is manager van het Kenniscentrum Wonen en Zorg, een initiatief van de brancheorganisaties voor zorgondernemers Actiz en woningcorporaties Aedes. ‘Bureau Berenschot voorspelde in 2013 dat honderden verzorgingshuizen zouden sluiten door de bezuinigingen van het kabinet op de ouderenzorg. Uit onze cijfers blijkt dat er op dit moment tussen de 150 en 200 verzorgingshuizen zijn gesloten. Die beleidswijzing volgt de veranderende opvattingen in de samenleving: ouderen blijven liever thuis wonen. Toenmalig staatssecretaris van Welzijn en Sport Erica Terpstra zei dat al.’

Leegstaande tehuizen

Daarom staat er op dit moment een groot aantal panden leeg. Die verweesde tehuizen krijgen meestal een nieuwe functie. ‘In sommige lege panden worden nu vluchtelingen gehuisvest. De tehuizen lenen zich daar beter voor dan andere leegstaande panden, omdat er al veel sanitaire voorzieningen aanwezig zijn. Soms worden de panden ook omgebouwd tot studentenwoningen. Veel leegstaande tehuizen worden nog steeds gebruikt om ouderen te huisvesten die voorheen in aanmerking kwamen voor een plek in het verzorgingshuis. Anders is dat wonen en zorg nu gescheiden zijn.’

‘Je denkt al gauw dat het professioneel opgelost moet worden maar het kan ook particulier.’ De manager van het Kenniscentrum Wonen en Zorg denkt dat oplossingen vooral vanuit burgerinitiatieven moeten komen. Als zegenrijk voorbeeld noemt zij het project De Zorgzame Buurt in Eindhoven. Dit idee is ontstaan uit de wens van bewoners om op een prettige manier oud te worden in de bestaande buurt. Een woningcorporatie haakte in op dit idee door een huurwoning ter beschikking te stellen die fungeert als ontmoetingsruimte. In die ruimte organiseren buurtbewoners diverse activiteiten. Vervolgens is er ook een burenhulpdienst opgezet. Hulpbehoevenden kunnen via die dienst gelinkt worden aan een buurtgenoot die op dat moment hulp kan verlenen. Het Eindhovense initiatief is inmiddels uitgerold over meerdere wijken in de regio.

Waarschuwing voor Blok en Van Rijn

In 2014 zijn minister voor wonen Stef Blok en staatssecretaris van Volksgezondheid Martin van Rijn gewaarschuwd door de Raad voor Leefomgeving en Infrastructuur dat er onvoldoende geschikte woonvormen zijn om ouderen die langdurig zorg nodig hebben, verantwoord thuis te laten wonen. Die waarschuwing heeft weinig effect gehad. ‘Wij zien in ieder geval dat er teveel van hetzelfde is. Er is nauwelijks variatie,’ stelt Daniëlle Harkes. ‘De trend in het wonen voor ouderen gaat steeds meer richting het stimuleren van gemeenschappelijkheid.’

De woon-zorg arrangementen leveren niet voldoende op om quitte te draaien

Bij de Rotterdamse woningcorporatie Havensteder zitten ze ook middenin de sluiting van verzorgingshuizen. De corporatie heeft nog één verzorgingshuis in haar portefeuille, een ander is leeggekomen ‘De vrijgekomen ruimte verhuren wij nu aan verschillende doelgroepen,’ zegt bestuurder Hedy van den Berk, ‘waaronder jongeren met een licht verstandelijke beperking. Maar er zijn ook plannen om een aantal units om te bouwen tot reguliere 55-pluswoningen.’ Die woningen leveren echter niet voldoende op om quitte te draaien. Zo liggen de huurinkomsten 50 procent lager dan bij de oude bestemming. 

Leeftijdsbestendige woningen

Havensteder speelt in op de vergrijzende bevolking. In de afgelopen jaren heeft de corporatie veel werk verzet om bestaande woningen leeftijdsbestendig te maken. ‘Wij hebben tussen 2007 en 2016 zo’n 2600 woningen geschikt gemaakt voor bewoning met een rollator. Dat kost gemiddeld € 3500 per woning. Woningen die we aanpassen beschikken al over bepaalde faciliteiten, zoals een lift. De woningen passen we doorgaans intern niet aan. Verzoeken om woningen aan te passen lopen via de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Die aanvragen doen bewoners rechtstreeks bij de gemeente. Het uitgangspunt in de aanpak is dat mensen naar buiten moeten kunnen om deel te nemen aan de maatschappij. Dus het gebouw heeft een lift, en zowel de hoofdentree als de voordeur van de woning maken we toegankelijk voor een rollator,’ legt Van den Berk uit.

Verrast dat ouden van dagen een groot deel van de eerste-hulpbedden bezet houden waren ze bij Havensteder niet. ‘De problematiek in huis is veel zwaarder geworden omdat mensen langer thuis moeten blijven wonen,’ vertelt de bestuurder van de Rotterdamse woningcorporatie. ‘Dit speelt bij ouderen, maar ook bij de psychiatrie: er zijn veel meer spoedopnames van mensen met psychische problemen. Daarnaast wordt de thuiszorg met steeds meer ingewikkelde problemen geconfronteerd.’

‘De problematiek in huis is veel zwaarder geworden omdat mensen langer thuis moeten blijven wonen’

Eenzame ouderen de dupe

Adviesbureau Berenschot becijferde in een onderzoek uit 2014 dat er dat moment een tekort was van 71.000 wooneenheden voor beschut wonen. Bij ongewijzigd beleid zou dat aantal in 2025 104.000 wooneenheden bedragen. Veel 75-plussers zijn daar de dupe van. Met name de kwetsbare groep met een beperkt sociaal netwerk en weinig financiële middelen, bij elkaar tienduizenden mensen, wordt hard getroffen. Bij de totstandkoming van de bezuiniging is er te weinig rekening gehouden met het realiseren van de condities die nodig zijn om deze operatie succesvol te volbrengen. Men veronderstelde dat de opvang van ouderen met het verdwijnen van het verzorgingshuis wel gerealiseerd zou kunnen worden door middel van mantelzorg en wat ondersteuning van de thuiszorg, zonder daarbij te onderzoeken of die aanname in werkelijkheid standhoudt.

In verzorgingshuis Groenhof kunnen hulpbehoevende bejaarden niet langer terecht. Daar genieten de nieuwe bewoners nu van een warme maaltijd in de recreatiezaal. En de ambulancebroeders rijden ondertussen nog een rondje op jacht naar een eerstehulppost met een vrijgekomen bed.