Op 1 januari 2017 behaalde minister-president Mark Rutte een doel dat hij eerder had omschreven als een ‘heilige missie’: Die dag hief de beroepsvereniging voor subsidieadviseurs, de NVAS, zichzelf op. In 2010, hij was toen net dertien dagen premier van zijn eerste kabinet, kondigde Rutte al aan het mes te zullen zetten in het aantal subsidieregelingen en in de beroepsgroep eromheen. ‘Wij hebben in Nederland vijfhonderd bedrijven die zijn gespecialiseerd in subsidieadvies. Er is zelfs een vereniging van subsidieadviseurs. Dat is toch verschrikkelijk,’ zei Rutte in een Kamerdebat. ‘Dit zijn de monsters die wij als overheid zelf creëren.’ Die vereniging te laten verdwijnen, dat was zijn ‘heilige missie’.

Jasper Munier moet lachen als Follow the Money Ruttes uitspraak citeert. ‘Dat is gelukt dan hè?’ Munier was als laatste voorzitter de man die het licht uitdeed bij de Nederlandse Vereniging van Adviseurs inzake Subsidies en andere Overheidsstimuleringsmaatregelen. 

Het is echter maar de vraag of de opheffing van de NVAS heeft bijgedragen aan het terugdringen van het aantal subsidieadviseurs. ‘De vereniging bestaat niet meer, maar dat betekent niet automatisch dat de beroepsgroep niet meer bestaat.’ Het aantal adviseurs nam volgens Munier wel af doordat Rutte-I in het aantal regelingen sneed. ‘Maar wat je nu gaat zien, als zometeen die nieuwe EU-begroting komt, dan komen er weer nieuwe adviseurs.’

Op vrijdag komen Rutte en zijn collega-regeringsleiders in Brussel bijeen om verder te onderhandelen over de nieuwe EU-begroting (2021-2027) en over een tweejarig herstelfonds dat de economische schade van de coronapandemie moet tegengaan. Het is niet te voorspellen of ze een overeenkomst bereiken, maar vaststaat dat de komende jaren ook voor Nederland weer enkele miljarden aan EU-subsidies beschikbaar komen. Een nieuwe begrotingsperiode betekent doorgaans ook nieuwe prioriteiten en aangescherpte voorwaarden. Dat biedt nieuwe kansen voor subsidieadviseurs. Hoe ziet de branche er eigenlijk uit?

Geld stinkt niet

Nederland kent al professionele subsidieadviseurs sinds de tijd dat de Europese Unie nog de Europese Economische Gemeenschap was, met slechts tien lidstaten. Op 1 juli 1982 richtten drie studenten bestuurskunde het bedrijf PNO op. De afkorting komt van het Latijnse spreekwoord ‘geld stinkt niet’: pecunia non olet. PNO wordt in krantenartikelen uit die tijd bestempeld als het eerste subsidieadviesbureau van Nederland.

Ook destijds stuitten bedrijven op belemmeringen bij het aanvragen van een Europese subsidie, blijkt uit een artikel in het Nieuwsblad van het Noorden van 11 september 1984. De regelingen waren onbekend, maar ook ingewikkeld. ‘Ondernemers zijn daarom dolblij als ze de hele zaak uit handen kunnen geven,’ zegt John Schuilenburg, mede-oprichter van PNO in dat artikel. En de Leeuwarder Courant schrijft in augustus 1994 dat het bedrijfsleven in de jaren tachtig en negentig de weg kwijtraakt ‘in de jungle van subsidies, aanvragen en voorschriften’.

Anno 2020 raken bedrijven nog geregeld de weg kwijt in de subsidiejungle. De behoefte aan advies is er dan ook niet minder op geworden, blijkt uit gesprekken met subsidieaanvragers, en uit rapporten en andere gegevens die Follow the Money opvroeg bij subsidieverstrekkers.

Zonder adviseur niet kansloos

Een van de talloze EU-potjes is het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO), dat in de huidige begrotingsperiode een half miljard euro aan subsidie te verdelen had. 

Van de 1751 aanvragen uit het EFRO-fonds blijkt bijna de helft (49,5 procent) te zijn ingediend met behulp van een adviseur. Dit percentage onderstreept dat subsidieadvies – in weerwil van Ruttes afkeer – nog altijd gemeengoed is.

EFRO-geld wordt verdeeld via vier regionale loketten: Noord (Drenthe, Friesland, Groningen), Oost (Gelderland, Overijssel), Zuid (Limburg, Noord-Brabant, Zeeland) en West (Noord-Holland, Zuid-Holland, Flevoland, Utrecht). Alleen in de regio West werd minder vaak externe hulp ingeschakeld: daar kwam slechts één op de vijf aanvragen via een adviseur.

Subsidieadviseurs adverteren met een hoog slaagpercentage. Maar uit de cijfers van ontwikkelingsfonds EFRO blijkt dat zuiver het inzetten van een adviseur geen garantie is voor het binnenhalen van subsidie. Tegelijk toont onderstaande grafiek dat een aanvraag zónder adviseur niet bij voorbaat kansloos is.

Van de 867 EFRO-subsidieaanvragen mét adviseur is net iets meer dan de helft afgewezen (50,5 procent). Het percentage afgewezen aanvragen waarbij géén adviseur betrokken was, ligt met 52,8 procent iets hoger, maar het scheelt niet veel.

De vier regionale subsidieloketten beheren ook subsidiepotjes van het Rijk en de provincies. In de regio Noord deed het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN) onlangs ook zelf onderzoek naar de inzet van adviseurs bij subsidieverlening uit landelijke en provinciale bronnen. Daaruit bleek dat bij bijna 60 procent van die aanvragen een adviseur betrokken was.

Onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen keken naar het effect van adviseurs – of ‘intermediairs’ – op de uitvoering van het project waarvoor subsidie is aangevraagd: ‘Intermediairs kunnen een positieve invloed hebben door hun rol als matchmaker, facilitator of procesbegeleider, en een negatieve invloed wanneer ze de rol van ‘initiator’ op zich nemen, zeker wanneer de intermediair ook een financieel belang heeft bij goedkeuring en/of de hoogte van de aangevraagde subsidie,’ aldus het Groningse rapport. De auteurs raden subsidieadviseurs aan ‘zich te realiseren dat zij een ondersteunende en geen initiërende rol moeten hebben om de kans op projectsucces op korte en lange termijn te vergroten’.

Anders gezegd: Het project moet leidend blijven, niet de behoefte aan gratis overheidsgeld. Dat vindt ook Vincent Ketelaars, directeur van adviesbureau ERAC. De belangrijkste factor voor succes van een project is volgens hem de inzet van de uitvoerder. ‘Heel veel partijen die geld zoeken, hebben een gedachte: wij willen subsidie. En dan gaan we daarna wel een project bedenken. Dat is de wereld op zijn kop. Maar er zijn heel veel subsidieaanvraagbureaus die daarin meegaan.’ 

Op internet wemelt het van bureaus die hun diensten aanbieden onder de voorwaarde van no cure no pay: ze sturen alleen een factuur als een subsidie wordt toegekend. Het gaat meestal om 10 à 15 procent van het subsidiebedrag. Het verschilt per subsidieregeling of dergelijke ‘voorbereidingskosten’ uit eigen zak moeten worden betaald, of dat de subsidie daarvoor mag worden gebruikt.

Nuchtere conclusie

Voor adviesbureau ERAC is no cure no pay ‘bespreekbaar’, zegt Ketelaars. ‘Maar het is bij ons een laatste halte in plaats van dat het de basis is van ons businessmodel, wat bij een aantal adviesbureaus zeker wel het geval is. Als een project goed is, durven wij te zeggen: dan regelen wij ook het geld. Maar in die volgorde.’ 

Ketelaars beaamt dat het aanvragen van een Europese subsidie voor een onervaren burger of mkb’er ingewikkeld is. ‘Elke begrotingsperiode probeert Europa dat te verbeteren met werkgroepen over vereenvoudiging en administratieve lastendrukvermindering. Onze nuchtere conclusie is dat het gewoon niet lukt.’

Dat komt volgens hem omdat de EU – ondanks de beloftes – óók steeds weer nieuwe regels introduceert om misbruik tegen te gaan. ‘Heel veel complexiteit heeft ermee te maken dat ergens ooit een keer iets is misgegaan. Met regelgeving wordt vervolgens geprobeerd herhaling te voorkomen.’ Zo zorgt meer controle voor een hogere kans op het ontdekken van fouten, wat weer leidt tot de politieke roep om meer controle.

Het is daarom ook de angst om fouten te maken die een rol speelt bij het inschakelen van een subsidieadviseur. ‘Het is niet zo ingewikkeld, maar de risico’s zijn te groot. Mensen willen het gewoon niet fout doen,’ zegt Hans Rietveld, directeur van een agrarisch adviesbureau. ‘Allerlei fouten zijn mogelijk. Te laat, te vroeg. Bij de Kamer van Koophandel iets wel of niet goed ingevuld. Zulk soort bureaucratie. Maar ja, als het weer heel makkelijk en simpel is, dan krijg je misbruik.’

Het bedrijf van Peter Heikoop, een biologische boerderij in Zuid-Holland, kreeg in 2019 ongeveer 16.000 euro aan landbouwsubsidies. Heikoop, opgeleid als landbouwkundige, deed de aanvraag een aantal jaren zelf. ‘Maar het is net als de belastingaangifte: je gaat er tegenop zien, je gaat het uitstellen. Je weet gewoon dat als je ergens een vinkje fout zet, dan kan dat verstrekkende gevolgen hebben.’

Heikoop werkt sinds de jaren negentig als boer. Toen hij net begon, bestond er nog iets als een ‘districtsbureauhouder’. ‘Dat was een ambtenaar die alle agrarische dorpen afging en dan zitting hield in een dorpshuis of café. Daar kwamen dan alle boeren naartoe om alles aan te geven: hoeveel tractoren, hoeveel koeien, hoeveel varkens, hoeveel kippen, hoeveel hectare ze hadden, en hoeveel mensen er werkten. Dat is toen afgeschoten door de overheid. Toen mocht iedereen het zelf gaan invullen. Dat is steeds complexer geworden.’

In de begroting van Altena staat dat 50 procent van de kosten van de subsidioloog wordt terugverdiend

Landbouworganisatie LTO Nederland merkt ook dat boeren soms bang zijn iets verkeerd te doen omdat een fout ‘tot forse kortingen van duizenden euro’s kan leiden’. Volgens een woordvoerder krijgt de organisatie ‘met grote regelmaat’ vragen over het aanvragen van subsidies. In 2015 maakte volgens LTO ruim veertig procent van de boeren gebruik van een adviseur voor het opstellen van de ‘gecombineerde opgave’ die nodig is voor het verkrijgen van inkomenssteun uit Brussel.

‘Subsidieteam’ politie van zes mensen

Ook overheidsorganen maken gebruik van subsidieadviseurs – wat soms tot kritiek leidt. Zo ging de Nationale Politie in 2015 op zoek naar een adviseur, meldde de Telegraaf nadat die krant de vacature had gespot. ‘Ik heb liever een extra agent op straat dan een subsidioloog op kantoor,’ reageerde Tweede Kamerlid Ockje Tellegen (VVD). Een woordvoerder van de politie zegt desgevraagd dat de vacature in eerste instantie overigens niet werd vervuld, maar dat daarna een hernieuwde poging werd gedaan. Inmiddels is er een ‘subsidieteam’ van zes mensen en werd sinds 2015 ongeveer 29 miljoen euro toegekend. ‘Hierbij dient te worden opgemerkt, dat in sommige gevallen de politie zelf de aanvrager is en in sommige gevallen partner is in een project dat met andere partijen wordt uitgevoerd.’ 

De woordvoerder benadrukt dat de leden van het subsidieteam meer doen dan alleen het aanvragen van subsidies. Ze hebben hun handen ook vol aan de bijkomende rapportageverplichtingen. En dat moet goed gebeuren want als ‘aan het einde van de rit kosten niet verantwoord kunnen worden, [moeten] subsidiegelden alsnog teruggestort worden’.

Subsidieadviseurs vinden ook werkgelegenheid bij Nederlandse gemeenten, die soms naar Brussel kijken om hun begroting op orde te krijgen. Gemeenten die Europees geld willen, kunnen niet zonder subsidieadviseurs, zegt Arnout Smit, adviseur Europese zaken van het samenwerkingsverband Regio Arnhem Nijmegen. ‘Daar is het te ingewikkeld voor. Zeker voor hele kleine gemeenten. Daarom doen wij het met achttien gemeenten samen. De vraag is wel: Heb je altijd een externe subsidieadviseur nodig? Wat wij proberen te doen, is binnen de organisatie capaciteit op te bouwen om te weten hoe het werkt. Als het te gedetailleerd wordt, kun je altijd nog een bureau erbij halen.’

De gemeente Altena (Noord-Brabant, 56.000 inwoners) maakte voor 2020 en 2021 op de begroting 112.000 euro per jaar vrij voor wat de gemeente ook zelf ‘een subsidioloog’ noemt. Hoewel sommige raadsleden ongeduldig beginnen te worden, heeft het college nog niet besloten hoe dat geld besteed gaat worden. Wethouder Peter van der Ven (AltenaLokaal): ‘Wij zijn nog aan het nadenken hoe we het verkrijgen van subsidies kunnen versterken. Wordt het een functionaris met het salaris zoals genoemd, gaan we ons richten op deskundige bureaus, leiden we een eigen functionaris op, of wordt het een combinatie?’

In de begroting van Altena staat dat naar verwachting 50 procent van de kosten van de subsidioloog wordt terugverdiend – dus een bedrag van 56.000 euro per jaar. Maar dat is een prognose op drijfzand, blijkt uit antwoorden van Van der Ven: ‘Wat het terugverdieneffect betreft is een inschatting gemaakt. Als bij het begin al een effect van de helft van de investering bereikt zou worden, dan zou dat een aardige start zijn.’ Als hem vervolgens in een e-mail wordt gevraagd of die 50 procent dus puur wensdenken is, antwoordt de wethouder: ‘Daar komt het wel op neer.’

Ook Gorinchem (Zuid-Holland, 36.000 inwoners) en Voerendaal (Limburg, 12.000 inwoners) laten onderzoeken hoe ze meer van Europese subsidies kunnen profiteren.

Alphen aan de Rijn heeft daarentegen al een subsidioloog ingehuurd, conform de afspraak in het coalitieakkoord 2018-2022. De gemeente trekt er 400.000 euro voor uit, waarvan in ieder geval 260.000 euro wordt gebruikt voor de inhuur van de subsidie-expert. Deze heeft sinds juni 2019 veertien subsidies aangevraagd ter waarde van ruim zes miljoen euro, zo blijkt uit een overzicht dat een woordvoerder desgevraagd opstuurde. Tot nu toe is voor 434.753 euro toegewezen en voor 615.517 euro afgewezen.

Twijfel aan toegevoegde waarde

Soms concludeert een gemeente dat een subsidioloog toch te weinig oplevert. In de periode 2008-2010 maakte de regio Rivierenland, een samenwerkingsverband van gemeenten in Gelderland, er gebruik van. Die haalde weliswaar 5,3 miljoen euro aan subsidies binnen, maar de gemeenten betwijfelden de toegevoegde waarde en verlengden het contract niet. ‘We moesten zelf het werk doen, die meneer keek er even naar en likte dan de envelop dicht. Daar gaan we geen 5 procent van de subsidie voor betalen,’ zei burgemeester Van Schelven van Culemborg in De Gelderlander. 

Toch is één van de gemeenten in Rivierenland, Tiel, inmiddels opnieuw gecharmeerd van het idee om meer subsidies uit Brussel binnen te halen. De Gelderse gemeente huurde daarom onlangs een externe expert in voor een ‘subsidiescan’ – een onderzoek waarin onder meer wordt bekeken of Tiel een vaste subsidie-expert zou moeten aanstellen. Beleidsadviseur Jeroen van den Bergh zegt dat hij een besluit hierover pas in het najaar verwacht.

Het Tielse gemeenteraadslid Ans Duquesnoy - Van den Heuvel was vorig jaar een van de aanjagers: ‘Een gemeente heeft niet veel instrumenten om zelf gelden te genereren. Eén van die instrumenten is echter wel het verkrijgen van subsidies. Daar is specifieke kennis voor nodig, vooral het verkrijgen van Europese subsidies is geen sinecure,’ zei ze in een debat over de begroting voor 2020.

Ze riep het college op om ‘een gespecialiseerd subsidioloog’ in te schakelen. Een opvallende oproep van Duquesnoy, voorzitter van de VVD-fractie in Tiel. Op gemeentelijk niveau blijkt de partij een stuk minder bezwaren te hebben tegen wat Rutte tien jaar terug nog ‘door de overheid gecreëerde monsters’ noemde.