In een brief die vrijdag naar Lazeroms is gemaild en die in handen is van Follow the Money, stelt de OR ‘zeer onaangenaam verrast’ te zijn door de mededeling van Hans van der Vlist dat hij op verzoek van de interim directeur-generaal terugtreedt als algemeen directeur van de FIOD. Vorige week maakte FTM bekend dat de directeur van de FIOD afscheid moest nemen vanwege de zogeheten toeslagenaffaire, waarbij duizenden ouders door de Belastingdienst ten onrechte werden beschuldigd van fraude. Van der Vlist maakte tussen 2013 en 2016 deel uit van het managementteam fraude van de Belastingdienst. In zijn afscheidsmail schreef hij dat hij ‘geen betrokkenheid, wetenschap en directe verantwoordelijkheid’ heeft gehad bij de behandeling van toeslagen.

‘Er zijn momenten dat een vertrek van een gerespecteerd collega extra zwaar voelt. Dit is zo’n moment’

‘Wij kennen Hans als een uitstekend bestuurder die een zichtbare en meetbare bijdrage levert aan de (inter)nationale fraudebestrijding door samenwerkingsverbanden aan te gaan, niet alleen in Nederland, maar ook in het buitenland. Als OR hebben we jarenlang uitstekend samengewerkt met Hans, wetende dat Hans oog en oor heeft voor wat er onder de FIOD-medewerkers leeft,’ aldus de OR. ‘Hans had en heeft het volste vertrouwen van de OR en, gelet op de reacties van medewerkers uit het land, van alle medewerkers.’ De brief is ondertekend door voorzitter Gerjan Koornneef.

Ook de gezamenlijke teamleiders en medewerkers nemen het voor hun directeur op. Afgelopen vrijdag hebben zij een uitgebreide reactie gestuurd naar hun hoogste bazen: interim directeur-generaal José Lazeroms en directeur-generaal Bas den Dungen. Hun brief heeft de toon van een overlijdensbericht: ‘Er zijn momenten dat een vertrek van een gerespecteerd collega extra zwaar voelt, als ware hij een dierbare vriend. Dit is zo’n moment. Het nieuws over het aanstaande vertrek van zijn algemeen directeur Hans van der Vlist is door de FIOD met grote ontsteltenis ontvangen.’

De afgelopen negen jaar heeft de FIOD zich volgens de teamleiders en werknemers ontwikkeld tot een organisatie met een ‘innovatieve aanpak in de opsporing, zowel op nationaal als internationaal niveau. ‘Hans loodste de FIOD met veel strategische flair en visie een nieuw tijdperk in.’

Indrukwekkende staat van dienst

Onder leiding van Hans van der Vlist heeft de FIOD volgens hoogleraar forensische accountancy Marcel Pheijffer enorme stappen gezet. De dienst ging internationale samenwerkingsverbanden aan, zocht toenadering tot de financiële sector en klopte aan bij de wetenschap.

‘Het is opmerkelijk dat een dienst van een klein land zo nauw samenwerkt met collega-diensten van veel grotere landen’

‘Het is opmerkelijk dat een dienst van een klein land zo nauw samenwerkt met collega-diensten van veel grotere landen,’ zegt Pheijffer, die zelf van 1991 tot 2003 voor de FIOD werkte. Hij doelt op de J5, waarin de FIOD samenwerkt met partners uit Australië, Canada, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Deze samenwerking is met name gericht op de strijd tegen internationale fiscale criminaliteit en witwasserij. 

Juist in die vormen van criminaliteit speelt Nederland met zijn vele brievenbusmaatschappijen, vestigingen van multinationale ondernemingen en trustkantoren een sleutelrol. Zo betaalde het Nederlandse bedrijf SBM Offshore smeergelden aan Afrikaanse en Braziliaanse politici. Na een Amerikaans-Nederlands onderzoek trof SBM een schikking van 240 miljoen dollar.

Andere grote onderzoeken waarbij de FIOD internationaal nauw samenwerkte, waren de corruptiezaken bij de telecombedrijven Telia Company en Vimpelcom. In het geval van Telia waren drie Nederlandse dochterbedrijven betrokken bij de betaling van 260 miljoen euro aan de dochter van de Oezbeekse president Karimov. De steekpenningen waren nodig om toegang te krijgen tot de Oezbeekse markt. Het van oorsprong Russische Vimpelcom heeft al jaren zijn hoofdkantoor in Rotterdam. Dat bedrijf betaalde 385 miljoen euro aan de Oezbeekse presidentsdochter. Telia schikte met de Amerikaanse en Nederlandse autoriteiten voor 965 miljoen dollar. Vimpelcom trof een schikking van 795 miljoen dollar.

In deze zaken doken ook steevast Nederlandse financiële dienstverleners op als notarissen, advocaten, vermogensbeheerders en trustmedewerkers. In november 2019 hield de FIOD met de J5-partners een bijeenkomst – ‘challenge’ genoemd – om deze dienstverleners in kaart te brengen. Dat heeft geleid tot enkele nog lopende onderzoeken.

Ook met Duitsland werd samengewerkt. In februari 2019 rolde een Joint Investigation Team een bende op die zich bezighield met grootschalige drugssmokkel en witwasserij. In Nederland werden zeven, In Duitsland vijf mensen gearresteerd.

Samenwerking met de financiële sector en de wetenschap

Onder Van der Vlist zocht de FIOD ook de samenwerking met de financiële sector. Begin 2018 wisselden de FIOD en ABN Amro zelfs werknemers uit om ervaring op te doen en van elkaar te leren. Op 6 augustus 2019 sloot de fiscale recherche het Convenant Pilot Serious Crime Taskforce met onder andere een reeks Nederlandse banken.

Op 22 april 2020 besloten een aantal overheidspartijen, waaronder de FIOD, met onder andere banken binnen het Financieel Expertise Centrum intensief te gaan samenwerken bij de aanpak van mensenhandel en Trade Based Money Laundering, een methode om via handel grote hoeveelheden zwart geld het legale circuit in te loodsen. Deze manier van witwassen waren FIOD-rechercheurs al tegengekomen bij Nederlandse exporteurs van uien en aardappelen. De handelaren zouden bijna 150 miljoen euro aan contant geld hebben aangenomen.

‘Van der Vlist had dan ook als motto: samenwerken waar het kan, hard optreden waar dat moet’

‘Bij nauwe samenwerking ontstaat het gevaar van capture,’ zegt Pheijffer. ‘Je moet zorgen dat je als overheidsdienst niet door de private sector wordt ingepakt. Van der Vlist had dan ook als motto: samenwerken waar het kan, hard optreden waar dat moet. Ik kan dat goed billijken.’

Volgens hem bewijst het optreden van FIOD tegen de Rabobank, de ING en recent de zaak tegen ABN Amro dat de tactiek van Van der Vlist om juist die samenwerking aan te gaan, goed werkt. ‘De FIOD kan veel leren van bankmensen. Omgekeerd kan de FIOD de banken helpen in hun strijd tegen witwassen door bijvoorbeeld namen van financiële dienstverleners en stromannen door te geven – iets dat in het convenant is geregeld.’

In het onderzoek naar de Liborfraude trof de Rabobank uiteindelijk een schikking van 774 miljoen euro. In september 2018 trof het Openbaar Ministerie ook een schikking van 775 miljoen euro met de ING: van 2010 tot 2016 misbruikten criminelen de bank op grote schaal om geld te wit te wassen. Overigens wordt deze schikking tot op de dag van vandaag aangevochten, zo meldde FTM eind vorig jaar.

En dan is er nog ABN Amro. In september 2019 maakte het OM bekend dat het de ‘staatsbank’ strafrechtelijk onderzoekt vanwege witwassen en de financiering van terrorisme. Twee maanden later meldde NRC Handelsblad dat de FIOD met name belangstelling had voor gelden van het Braziliaanse bouwbedrijf Odebrecht. Dat concern bleek een speciale smeergeldafdeling te hebben, die volgens berekeningen van de Amerikaanse justitie omgerekend een miljard euro aan steekpenningen had betaald aan politici en bestuurders van overheidsbedrijven in meerdere Zuid-Amerikaanse landen. Daar zijn een aantal Nederlandse bedrijven bij betrokken die door twee broers werden bestuurd en die zaken deden met ABN Amro. Odebrecht maakte miljoenen over naar de Nederlandse bedrijven, die het geld meteen doorsluisden naar belastingparadijzen. Hoewel het geld via bankrekeningen van ABN Amro stroomde, gingen bij de bank geen bellen rinkelen. 

Ironisch is dat juist ABN Amro de bank is die het meeste met de FIOD samenwerkt. ‘Het onderzoek naar ABN Amro bewijst dat samenwerking een strafrechtelijke onderzoek niet hoeft uit te sluiten,’ oordeelt Pheijffer. ‘Maar je moet wel kritisch blijven en die samenwerking steeds weer evalueren.’

Een derde pijler van het bewind van Van der Vlist was de toenadering tot de wetenschappelijke wereld. Zo kondigden de FIOD en de TU Delft afgelopen april een samenwerking aan inzake de bestrijding van cybercrime.

Hij wilde de FIOD, die in zijn ogen te gesloten is, effectiever en opener maken. Laat iedereen maar zien hoe zijn dienst te werk gaat

De ramen open

Onder Van der Vlist ging de FIOD soms erg ver in zijn dadendrang. Dat bleek in de strafzaak tegen sushi-keten Sumo, die wordt verdacht van belastingfraude. Toen de zaak – interne codenaam: Fuji – door de Rotterdamse rechtbank werd behandeld, onthulde NRC Handelsblad dat een documentairemaker van de KRO-NCRV maandenlang had meegelopen met het FIOD-team dat de zaak onderzocht. Zelfs de invallen waren gefilmd. De verdachten wisten van niets.

De samenwerking ontstond nadat Van der Vlist via een directeur-generaal van het ministerie van Financiën te horen kreeg dat regisseur René Roelofs een documentaire wilde maken over het werk van de FIOD. Dat leek de FIOD-topman een goed idee: hij wilde de dienst, die in zijn ogen altijd te gesloten is geweest, effectiever en opener maken. Laat de buitenwereld maar zien hoe zijn dienst te werk gaat.

Maar hoewel het in fraude gespecialiseerde Functioneel Parket van het OM aanvankelijk wel heil zag in de film, ontstond er in de loop der tijd frictie tussen justitie en FIOD. Het OM wilde veel scènes geschrapt zien. Onder die druk besloot de KRO-NCRV in juli 2019 de documentaire niet uit te zenden.

Twee maten

In een column in Het Financieele Dagblad nam Marcel Pheijffer het afgelopen maandag op voor de vertrokken FIOD-baas. Daarin verwees hij naar de ING-zaak waarin het nooit tot een strafrechtelijke vervolging van topman Ralph Hamers is gekomen omdat niet kon worden bewezen dat hij ‘opzettelijk verwijtbaar’ handelde.

‘Kennelijk wordt in dit land met twee maten gemeten,’ schrijft Pheijffer. ‘Als topbestuurder van een financiële instelling hoef je geen verantwoordelijkheid te nemen als er onder jouw verantwoordelijkheid iets goed fout gaat. Als ambtenaar ben je vogelvrij en geofferd zonder eerst een fatsoenlijk en rechterlijk oordeel. Dat staat haaks op het concept van de rechtsstaat: onschuldig tot het tegendeel is bewezen. Het is politieke stoerheid op drijfzand. Van der Vlist verdient meer dan dat: respect en waardering voor zijn verdiensten voor de misdaadbestrijding in de BV Nederland.’

Niet voor niets werd Pheijffers column door FIOD-medewerkers veel geliked en gedeeld op sociale media. Daarbij is opmerkelijk dat nogal wat medewerkers met naam en functie reageerden. Wanneer ambtenaren uit de anonimiteit treden, moet de boosheid groot zijn.

•••

Aanstaande vrijdag (29 mei) praat de OR met een delegatie van het ministerie van Financiën over het vertrek van Van der Vlist en de ontevredenheid onder de FIOD-medewerkers, zo laat OR-voorzitter Gerjan Koornneef in een korte reactie weten.