Nu de collegezalen weer volzitten, zullen ook de wachtkamers van de studentenhuisartsen weldra uit hun voegen barsten. Naar verluidt kampt een aanzienlijk deel van de studentenpopulatie met burn-outverschijnselen, depressies en ander psychisch leed. Volgens een onderzoek van Hogeschool Windesheim gaat maar liefst een kwart van de studenten gebukt onder dergelijke klachten; bij 1 op de 5 zou zelfs het risico van zelfdoding aanwezig zijn.

Veelal wordt ter verklaring gewezen op de toegenomen prestatie- en studiedruk, de last van studieschulden en op de hyperactiverende logica van het online-leven. Maar hoe legitiem dergelijke verklaringen ook zijn, ze gaan voorbij aan een belangrijk inzicht, afkomstig van de Pools-Britse denker Zygmunt Bauman: dat we in ‘vloeibare tijden’ leven. Dat wil zeggen: dit is een tijd waarin allerlei klassieke onderscheidingen aan betekenis verliezen. Publiek en privé, werk en vrije tijd, reëel en virtueel, echt en nep, lokaal en mondiaal, mens en machine, ga zo maar door. Het zijn tevens tijden waarin kennis snel veroudert, beroepspraktijken in rap tempo nieuwe vormen aannemen en waarin veel deskundigen verwachten dat binnen afzienbare tijd de helft van de huidige vakdisciplines niet meer zal bestaan.

Vloeibaar worden ook de instituties. Ingrijpende en snelle veranderingen op gebied van technologie en samenleving ondermijnen het vertrouwen in de journalistiek, de rechtspraak, de wetenschap en de politiek. Voeg daarbij dat we geconfronteerd worden met mondiale vraagstukken waar nauwelijks grip op te krijgen is — denk aan de klimaatcrisis of de vluchtelingenproblematiek — en begrijp dat ‘vloeibare tijden’ hoogst onzekere en desoriënterende tijden zijn. 

Bij vloeibare tijden horen mensen die, op zoek naar vaste grond onder hun vloeibare voeten, zekerheid zoeken in moderne vormen van zingeving of die zich vastklampen aan hun eigen identiteit. Voor zowel de zelfhulp-goeroe als de populist betekenen vloeibare tijden dan ook gouden tijden. De behoefte aan ankers, het verlangen naar houvast en zekerheid, legt deze beroepsgroepen bepaald geen windeieren. Hoe onzekerder de omstandigheden, des te dwingender het verlangen naar vastigheid en eenduidigheid. Waar de een verlossing zoekt in mindfulness, zoekt de ander zijn heil bij politieke hypnotiseurs die eenvoudige oplossingen beloven voor ingewikkelde problemen.

Niet de sfeer in de samenleving is bepalend voor het onderwijsklimaat, maar andersom

Streven naar perfectionisme is een andere manier om met de onzekerheden van ‘vloeibare tijden’ om te gaan. Eind vorig jaar publiceerde het wetenschappelijk tijdschrift Psychological Bulletin een studie waaruit blijkt dat de hang naar perfectionisme bij de huidige generatie twintigers significant hoger is dan bij voorgaande generaties. De maatschappelijke druk om succesvol te zijn, in combinatie met het meritocratische fabeltje dat succes (en dus ook falen) een keuze is, zorgen ervoor dat veel jongeren onrealistische verwachtingen koesteren — zowel wat werk als studie betreft.

In een poging de kloof tussen werkelijkheden en mogelijkheden te overbruggen, schiet menig millennial in de kramp van het perfectionisme. De onderzoekers suggereren dat er een verband bestaat tussen deze doorgeschoten drang naar volmaaktheid en de toename van suïcidale gedachten onder studenten.

Wat in het onderzoek niet aan bod komt, is de mogelijkheid dat onderwijsinstellingen zelf verantwoordelijk zijn voor het in stand houden van de kloof tussen mogelijkheden en werkelijkheden. Dat heeft alles te maken met de in veel onderwijskringen populaire misvatting dat je jongvolwassenen klaar kunt stomen voor de realiteit door er adequate kennis in te gieten. Hetzelfde geldt voor de gedachte dat je jongeren concurrerend en productief moet maken, of dat je ze in de dwangbuis van een specifiek beroep moet duwen, omdat dit hun kansen op de arbeidsmarkt zou vergroten. 

In vloeibare tijden zijn dergelijke idee-fixen goeddeels achterhaald. Sterker nog: ze miskennen de veranderende maatschappelijke verhoudingen, vergroten de mismatch tussen verwachting en werkelijkheid en zijn daarmee een belangrijke bron voor groeiend geestelijk onbehagen. Een stressverlagende maatregel, zoals het voorstel van onderwijsminister Van Engelshoven om het bindend studieadvies te versoepelen, is dan ook een typisch voorbeeld van symptoombestrijding. Het onderwijs verkeert, net als de financiële sector, in een systeemcrisis: wat nodig is, is een fundamentele herbezinning op de aard en inrichting van het hele stelsel.

Zo’n herbezinning begint bij het inzicht dat jongeren toegerust moeten worden voor een samenleving die nog niet bestaat. Met andere woorden: de school of universiteit zou zich niet blind moeten staren op bestaande maatschappelijke verhoudingen of belangen. Er moet een omkering van perspectief plaatsvinden. Niet de sfeer in de samenleving is bepalend voor het onderwijsklimaat, maar andersom: het onderwijsklimaat bepaalt de sfeer van de samenleving van morgen. 

Men kan van mening verschillen over wat dit betekent voor het onderwijs. Maar als we accepteren dat de moderniteit vloeibaar is, en dat de scholieren en studenten van nu de stemmingmakers van de toekomst zijn, dan moeten we jongvolwassenen helpen om mensen-uit-één-stuk te worden. Dat wil zeggen: serieus werk maken van karaktervorming door zelfkritische vermogens te bevorderen en hen tegelijkertijd uit te rusten met een gezonde dosis eigenzinnigheid. In een toekomstbestendige onderwijsomgeving staat dan ook niet de kennisoverdracht centraal, maar het vermogen om (ingesleten) gedachten en gedragingen te bevragen en daar waar nodig te veranderen. Om dat te bereiken zouden vakken als ethiek en filosofie in elke leerplan stevig verankerd moeten zijn. 

Mensen uit één stuk die zichzelf durven te bevragen en die hebben geleerd te twijfelen: dat lijkt me tevens de beste remedie voor overspannen verwachtingen en hét medicijn tegen burn-outklachten en depressies. Tel uit je winst.