Roel Beems had nog nooit zoiets meegemaakt. De fractievoorzitter van de lokale partij Castricum Kern en Gezond (CKenG) trapt eind september af voor een select gezelschap in een zaaltje in hotel Fase Fier in Castricum. Op de agenda staat één onderwerp: JeugdzorgPlus, zoals geleverd door het Rotterdamse Horizon. ‘We zijn hier nadrukkelijk niet met de bedoeling om Horizon te bashen,’ zegt Beems. ‘Maar we zijn hier wel om te bespreken wat er is gebeurd en wat we ervan kunnen leren.’

Eind 2018 werd Horizon Instituut voor Jeugdzorg en Onderwijs de aanbesteding voor deze intensieve en gesloten vorm van jeugdzorg in Veiligheidsregio Noord-Holland Noord gegund. Hiervan hoefde de gemeenteraad van Castricum tijdens de commissievergadering op 31 januari 2019 slechts kennis te nemen. Wel moest de raad binnen 48 uur een verklaring van geen bezwaar afgeven voor de bijbehorende school: ook kinderen in gesloten jeugdzorg zijn immers leerplichtig. 

‘U moet instemmen met deze verklaring van geen bezwaar om de financiering van het onderwijs veilig te stellen,’ drukt de verantwoordelijke wethouder Ron de Haan de gemeenteraad die 31ste januari op het hart. ‘Doet u dat niet morgen, dan mist u voor anderhalf jaar de financiering van de onderwijsfunctie. En het centrum gaat maandag gewoon open. Wat u ook vindt.’

Sommige raadsleden voelen zich voor het blok gezet. ‘Een vergunning voor een dakkapelletje duurt nog langer,’ schampert Beems. Maar Horizon kwam, mét onderwijs en al. Want, zo verwoorden sommige aanwezigen die septemberavond in hotel Fase Fier het: ‘Het college weet dat we niet over de ruggen van deze kinderen ons gelijk willen halen. We betalen toch wel.’

Schriftelijke vragen

Castricum is niet de enige gemeente die het lastig heeft met jeugdzorg. De meeste gemeenten kampen met miljoenentekorten op de begroting. Zij wijzen de snel stijgende kosten van de jeugdzorg aan als één van de hoofdoorzaken. Meer geld uit Den Haag is nodig. Minister Hugo de Jonge (VWS) laat momenteel uitzoeken hoeveel geld er structureel bij moet om jeugdzorg betaalbaar te houden. Inzicht in hoe het huidige budget besteed wordt, is er niet en komt er vooralsnog niet - althans, niet vanuit het Rijk. 

Sinds januari van dit jaar proberen zes journalisten van Follow the Money licht te schijnen op dat geldspoor. Omdat gemeenten zelf beslissen hoe zij hun jeugdzorgbudget besteden, kloppen wij bij hen aan om te vragen naar hun inkomsten en uitgaven op dit terrein.              

De meeste gemeenten die Follow the Money benadert onderschrijven de noodzaak van dit onderzoek. Sommige gemeenten duiken vanuit hun inkoopregio of samenwerkingsverband zelf al in de uitgaven. Andere gemeenten lukt het ondanks hun welwillendheid vaak niet de – toegegeven – uitgebreide dataset die Follow the Money opvraagt te leveren. Van de 149 benaderde gemeenten stuurden er tot nu toe zeven een ingevulde dataset terug. 

Dat is niet veel, en sinds half september is er welgeteld één gemeente bijgekomen. Wel weten we van nog eens vier gemeenten dat zij de gevraagde gegevens zullen leveren en zijn we met vijftien gemeenten serieus in gesprek over deelname. Alle gemeenten zeggen meer tijd nodig te hebben om de gevraagde informatie uit hun systemen te halen. Die tijd krijgen ze. 

Verschillende raadsleden vragen ons uit eigen initiatief welk antwoord hun gemeente gaf op onze vraag om mee te doen aan het onderzoek. Sommige raadsleden stellen er vervolgens schriftelijke vragen over. Zoals in Katwijk, waar PvdA-fractievoorzitter Matthijs van Tuijl het college vroeg alsnog mee te doen aan het onderzoek. Want: ‘We moeten zo transparant mogelijk omgaan met deze gegevens. Als journalisten hier onderzoek naar willen doen, moet dat kunnen.’ Ook in Middelburg vragen raadsleden om opheldering, schrijft Caroline Diepeveen (PvdA) aan Follow the Money: ‘Als raadslid heb ik al vele malen gevraagd naar gegevens over de besteding van de gelden in de jeugdzorg in 2019 en 2020, aangezien die ook bij ons explosief zijn gestegen. Tevergeefs, tot nog toe. We hebben als raadsleden nog steeds geen idee waar het aan ligt dat de kosten zo stijgen.’

Wobben

Er zijn ook gemeenten die al een aardig idee hebben over de oorzaken van die stijgende kosten. Zeker negen gemeenten hebben een kant-en-klare dataset op de plank liggen: zij werkten in 2019 mee aan een onderzoek van accountants- en adviesorganisatie KPMG in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en het ministerie van VWS. Uit dat onderzoek moest blijken hoe de groeiende uitgaven van gemeenten zich verhouden tot de inkomsten van aanbieders. 

Deze gemeenten zijn in staat om met één druk op de knop een complete dataset te leveren met daarin precieze aantallen: hoeveel geld ging naar welke vorm van jeugdzorg, voor hoeveel kinderen, en naar welke aanbieders? Eén gemeente, Goes, heeft dat ook gedaan. Vijf andere gemeenten stuurden ons eveneens gegevens, maar lieten het tabblad weg waarop staat welke bedragen zij overmaakten naar aanbieders. ‘Het is niet in het belang van gemeenten dan wel betrokken aanbieders dat deze informatie publiekelijk wordt,’ luidt de reden. 

Dat argument willen we testen. In journalistiek jargon: we gaan wobben. Vrijdag 2 oktober gaat een verzoek op de Wet openbaarheid van bestuur op de post naar de acht gemeenten met een kant-en-klare dataset. Daarin vragen we of zij deze data volledig aan ons willen overdragen. Dat doen we niet als oorlogsverklaring: het verzoek is bedoeld om de juridische grenzen helder te krijgen. 

Want wat weegt zwaarder? Transparantie over publiek geld, uitgegeven in het publieke domein? Of de bedrijfsbelangen van zorgaanbieders en marktpositie van gemeenten?

Scherp monitoren

Vraag het aan de gemeenten die deze zomer al over de brug kwamen met al hun gegevens, en zij zullen zeggen: transparantie is de enige manier om meer grip te krijgen op de uitgaven. Dat beamen ook de ambtenaren van de Limburgse gemeente Horst aan de Maas. Een paar dagen nadat Follow the Money vroeg of Horst aan de Maas mee wilde doen met ons onderzoek stuurden zij al een (bijna) volledige dataset op. Zij kunnen dit, omdat zij hun gemeentelijke zorguitgaven scherp in de gaten houden. 

Hoe Horst aan de Maas dat doet, leggen ze ons uit op het gemeentehuis. Twee beleidsmedewerkers laten een dashboard zien, waarop ze allerlei factoren zoals uitgaven jeugdzorg, specialistische zorg, aantal cliënten en uitgaven per cliënt van maand tot maand in de gaten houden. Op basis van deze analyses gaat de gemeente in gesprek met aanbieders. In sommige gevallen bleek dat Horst aan de Maas onterecht te veel betaalde - bijvoorbeeld omdat bij declaratie de verkeerde productcode was gebruikt. Ramon Storer, business analist bij de gemeente, zegt: ‘Op het moment doen we dat alleen nog maar voor de meest complexe en dus duurste casussen. We verwachten bij de overige casussen nog veel meer informatie naar boven te halen, die ons helpt om meer grip te krijgen.’ 

Makkelijk was dat niet, zeggen zij, maar noodzakelijk was het zeker. Op deze manier is de gemeente beter in staat om al vroeg mee te denken over hoe hulp wordt georganiseerd en verantwoord. Zo voorkomt de gemeente dat ze achteraf wordt overvallen door hoge zorguitgaven. ‘In een kleine gemeente als Horst aan de Maas heeft bijvoorbeeld een uithuisplaatsing een groot effect op de begroting,’ legt Storer uit. ‘In die zin is onze begroting ook kwetsbaar. We doen al het mogelijke om te voorkomen dat een kind uit huis geplaatst wordt. Behalve als het de juiste oplossing is voor het kind, natuurlijk. Ook dan is transparantie in een vroeg stadium van groot belang.’ 

Doordat Horst aan de Maas scherp is op de cijfers, kan de gemeente inmiddels voor de grootste stijgers een goede verklaring geven. Zo steeg tussen 2017 en 2019 zowel het aantal cliënten als het aantal zorgaanbieders in Horst aan de Maas. ‘We zien een grote toename van zorgbedrijven die lichte zorg leveren,’ antwoordt Storer. ‘Onze hoop was dat hierdoor cliënten in de specialistische zorg naar de lichtere zorg zouden gaan. Maar het aantal cliënten in de specialistische zorg is gelijk gebleven. Het aantal cliënten in de lichtere zorg is alleen maar toegenomen.’

Individuen

Hoe sturen andere gemeenten die meedoen aan het Follow the Money-onderzoek op de kosten? Bob Duindam, namens D66 wethouder in Oudewater, brengt al heel vroeg zijn stadsteam in stelling. ‘Ik wil dat mijn teamleden zich een oordeel vormen van wat er aan de hand is,’ zegt hij over de sturing op de kosten. ‘Hier in Oudewater kennen we onze mensen en willen we geen verdienmodellen financieren. Daarom vragen we eerst aan het gezin zelf wat er nodig is.’   

Is dat zware hulp, dan is het ook meteen zware hulp, aldus Duindam. ‘We gaan niet aankloten met lichte hulp in het ambulante spectrum en daarna nog eens een heleboel generieke ggz die niet op maat gesneden is. ‘Dat heeft helemaal geen zin en is bovendien kostbaar.’ 

Of wethouder Duindam makkelijk praten heeft met zijn gemeente van tienduizend inwoners? ‘Ook grote steden zijn ingedeeld in wijken of regio’s. Behapbare gebieden, net als in Oudewater. Uiteindelijk gaat jeugdzorg over individuen. Naar dat niveau moet de hulpverlening ook.’

In het hotelzaaltje in Castricum spreken de aanwezigen niet over individuen: daar gaat jeugdzorggigant Horizon nog altijd over de tong. Horizon ontvangt jaarlijks 12 miljoen euro vanuit de regio Noord-Holland Noord, maar lijkt er maar niet in te slagen de zorg op orde te krijgen. Afgelopen zomer kwam de Castricumse locatie Antonius weer in opspraak, omdat vijf minderjarige cliënten een jongen van 18 neerstaken. Op 10 september besloot de kinderrechter één van deze jongeren over te plaatsen naar een andere instelling. In haar vonnis schrijft ze ‘bezorgd’ te zijn over de gang van zaken in de gesloten jeugdhulp. Pogingen om de jongen over te plaatsen naar Transferium zijn op tijd in gang gezet. Maar omdat Transferium in 2018 het contract voor gesloten jeugdhulp verloor aan Horizon en daarom op het punt van sluiten staat, was er geen alternatief voorhanden. 

Tegen deze achtergrond van incidenten en bezoeken van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) koerst de aanbesteding met Horizon af op verlenging. De Partij voor de Dieren stelde raadsvragen over de gronden waarop de gemeente Alkmaar de werkrelatie met Horizon ‘geruisloos’ wil verlengen. ‘Het college zegt dat Horizon voldoende inspanning heeft laten zien om verlenging te rechtvaardigen,’ zegt fractieassistent Yvonne van Riemsdijk over het resultaat daarvan. Die inspanning zou haar partij graag controleren. Maar aangezien zo’n verlenging een collegebesluit is, komt de gemeenteraad er niet meer aan te pas. Veel hoop op een grondige aanpak heeft Van Riemsdijk daarom niet. ‘De angst voor gezichtsverlies lijkt belangrijker te zijn dan transparantie.’