NAM-directeur Gerald Schotman gaf een opmerkelijk interview in De Volkskrant afgelopen weekend. De hoogste baas van de Nederlandse Aardolie Maatschappij presenteerde de aardbevingen die de provincie al jaren gijzelen in de zaterdageditie nadrukkelijk als een probleem dat niet voorzien had kunnen worden. ‘Het overkwam ons ook. Er was geen plan,’ zo sprak de voormalig Shell-man over de bevingen. ‘We waren absoluut niet toegerust.’ 

Sinds de bevingen begonnen heeft het gasbedrijf echter flink zijn best gedaan om de problemen het hoofd te bieden, aldus Schotman. ‘We hebben verantwoordelijkheid genomen en de mouwen opgerold.’

Het is een presentatie van de werkelijkheid die niet door de meeste Groningers gedeeld zal worden. Al sinds minstens eind jaren ‘60 zijn de gevaren van bodemdaling als gevolg van de gaswinning bekend. En met die verantwoordelijkheid heeft de NAM — een joint venture van olie- en gasreuzen Shell en ExxonMobil — het jarenlang ook niet zo nauw genomen. De geschiedenis van de schadeafhandeling in Groningen is er een van traineren, compliceren, en gedwongen zwijgen. Tekenend voor de situatie is dat de proceskosten voor onderzoeken en contra-expertises regelmatig veel hoger uitvielen dan de werkelijke schadekosten als gevolg van de bevingen in de ondergrond.

Schuiven met stoelen

In 2015 concludeerde de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) in een vernietigend rapport dat er grote veranderingen nodig zijn om het vertrouwen onder gedupeerde Groningers te herstellen. Een belangrijke stap daarvoor is vorige week eindelijk gezet: de NAM trekt zich volledig terug uit de de schadeafhandeling. Wel betalen, maar niet bepalen, is hoe de NAM haar rol voortaan ziet. Een nieuwe weg lijkt eindelijk ingeslagen.

Maar verandert er werkelijk zo veel? Het Groninger Gasberaad, een samenwerkingsverband van 13 maatschappelijke organisaties uit de regio, is sceptisch. ‘Ook dit is weer een procesmatige stap. Het schuiven van stoelen. Op zichzelf verandert hiermee niet direct iets voor de gedupeerde Groningers.’

Wel betalen, niet bepalen: zo ziet de NAM haar rol voortaan

Voortaan is de Nationaal Coördinator Groningen (NCG), in de persoon van voormalig PvdA-politicus Hans Alders, namelijk verantwoordelijk voor de afhandeling van de schade. Maar de NCG is geen onafhankelijke instantie. Hans Alders is uiteindelijk gewoon een speciale ambtenaar van het ministerie van Economische Zaken. En wanneer puntje bij paaltje komt is Economische Zaken de grootste belanghebbende in dit geheel.

Terwijl NAM-baas Schotman in de media zijn imago probeert op te poetsen, strijkt Economische Zaken nog altijd zo’n 90 procent van de gasbaten op. Het is de Nederlandse overheid zelf die in de jaren '60 geheime overeenkomsten sloot om de gaswinning mogelijk te maken. Het ministerie van Economische Zaken investeert sindsdien via staatsdeelneming EBN voor 40 procent mee in de gaswinning, via een complex samenwerkingsverband dat het gasgebouw wordt genoemd. Hiermee is EBN even aansprakelijk voor de schade als de NAM zelf, oordeelde de rechter in oktober nog. 

Voortaan is er dus gewoon een andere schadeveroorzaker verantwoordelijk voor de schadeafhandeling, meer niet.

‘Het is niet meer uit te leggen’

De Onderzoeksraad voor Veiligheid was twee jaar geleden vooral heel kritisch op de complexe constructie van het gasgebouw en alle instanties voor de schadeafhandeling die daar de afgelopen jaren bij zijn gekomen. En dat is nog steeds zo, blijkt uit een update van het onderzoeksrapport dat de Raad gistermiddag aan Kamerleden presenteerde.

‘Er is een bestuursstructuur ontstaan die wij nog nét kunnen begrijpen, maar die verder niet meer uit te leggen is,’ sprak vice-voorzitter Erwin Muller van de OVV bij de presentatie. De Onderzoeksraad concludeerde dat veel van de aanbevelingen uit haar eerste rapport zijn opgevolgd, maar dat ‘juist de aanbevelingen die de institutionele inbedding betreffen, niet zichtbaar zijn opgepakt.’

Dit bevestigt de analyse die Follow the Money halverwege vorig jaar maakte naar aanleiding van de aanbevelingen van de OVV. Een structurele herziening van het gasgebouw heeft nog altijd niet plaatsgevonden, schreef ik toen.

'Het is cruciaal dat andere ministeries hier ook een rol in krijgen'

‘Er schijnt achter de schermen van alles te gebeuren [om het gasgebouw te hervormen],’ zo wist Muller gisteren wel te melden. ‘Maar wat er precies gebeurd is niet helemaal helder.' De richting van die hervormingen gaat echter cruciaal zijn voor het oplossen van de problemen in Groningen op de lange termijn; dat kan niet alleen aan Economische Zaken worden overgelaten. 

‘De opgave voor Groningen is veel breder dan het beleidsterrein van het ministerie van Economische Zaken,' stelt de Onderzoeksraad. Ook de krimp in de regio moet bijvoorbeeld worden aangepakt. 'Het is cruciaal dat andere ministeries hier ook een rol in krijgen.'

Megaclaim

Dat de afhandeling van de schade nog altijd niet goed geregeld is, bleek twee weken terug wel. Ruim 1600 schadeclaims uit het zogenoemde buitengebied, waar officieel geen aardbevingsgevaar zou zijn, werden toen in één keer afgewezen door onderzoeksbureau Witteveen+Bos. Er zou geen verband tussen de schade aan huizen en de gaswinning zijn aangetroffen. In plaats daarvan krijgen gedupeerden een voucher van 1500 euro aangeboden ter compensatie.

Een groep boze betrokkenen bereidt naar aanleiding van deze uitslag nu een megaclaim voor tegen de Nationaal Coördinator Groningen. Maar daar wringt de schoen. Want welke juridische status heeft de NCG eigenlijk? Zoals GroenLinks-Kamerlid Liesbeth van Tongeren zich bijvoorbeeld afvraagt: hoe kan deze aansprakelijk worden gesteld? Via de bestuursrechter? En welke bevoegdheden heeft de Coördinator eigenlijk, nu de schadeafhandeling van de NAM naar de NCG overgaat?

Concrete antwoorden kreeg Van Tongeren gisteren niet van de Onderzoeksraad. De Raad kijkt liever naar de verre toekomst en suggereert om een heel nieuw bestuurlijk orgaan op te richten, eentje die wél eigen wettelijke bevoegdheden heeft, en niet afhankelijk is van het ministerie van Economische Zaken.

Er moet nu eindelijk een werkbare oplossing komen voor de lange termijn

Zoeken naar alternatieven

Hoe zo'n speciaal bestuursorgaan er uit zou moeten gaan zien blijft onduidelijk. De OVV denkt dat er inspiratie opgedaan kan worden in de herinrichtingscommissie voor de Veenkoloniën en Oost-Groningen uit de jaren '70 van de vorige eeuw. Dit was een dertigjarig project waarbij maar liefst 130 duizend hectare grond in Groningen en Drenthe opnieuw werd ingericht. Bestuurlijke functies van het rijk, de provincie en de gemeenten werden overgeheveld naar de herinrichtinscommissie: een tijdelijke vierde bestuurslaag. Zo'n nieuwe laag zou ook bij de aardbevingsproblematiek een oplossingen kunnen bieden om de problemen van de hele regio het hoofd te bieden. Maar dan moet ze wel onafhankelijk van het ministerie kunnen opereren.

Ondertussen kwamen het Groniger Gasberaad en de Vereniging Eigen Huis onlangs zelf al met een radicaal andere aanpak. Laat de overheid een garantiefonds invoeren, stellen zij voor, van waaruit de schades ruimhartiger kunnen worden vergoed.

Welke vorm er ook gekozen wordt, belangrijk is dat er dit keer een werkbare oplossing voor de lange termijn komt. Want de gasproblematiek is de komende jaren nog niet zomaar opgelost: over tien jaar kunnen we niet nog een keer net als Schotman zeggen dat er nooit een plan is geweest. Daarvoor hebben de NAM en Economische Zaken de problematiek al te lang voor zich uit geschoven. 

Of, zoals CDA-Kamerlid Agnes Mulder het bij de presentatie van het OVV-rapport omschreef: 'Je kunt het nog maar één keer enorm verknallen, en dat is nu.'