Het huidige kabinet loopt op zijn laatste benen. De onderlinge sfeer tussen de Coalitiepartners en de Gedweeë Drie is om te snijden. Haalt dit kabinet de verkiezingen van 18 maart 2015? De laatste paar maanden in de Eerste Kamer gaven een totaal ander beeld dan de bijna drieënhalf jaar daarvoor. Hoe is het mogelijk dat er zo’n abrupte overgang tot stand komt van een Eerste Kamer die vooral zijn rol vervulde als redelijk objectieve beoordelaar van wetsvoorstellen, naar een overwegend kritiekloos verlengstuk van partijpolitieke belangen? Werkt de Eerste Kamer hiermee aan zijn eigen overbodigheid? De vraag stellen is hem beantwoorden.

Rol Eerste Kamer in ons staatsbestel

Volgens de Grondwet kent Nederland een volksvertegenwoordiging die bestaat uit een Eerste en een Tweede Kamer. De Tweede Kamer wordt direct gekozen en heeft het politieke mandaat. De leden hebben er een voltijdse taak aan. De Eerste Kamer wordt in twee stappen gekozen. Na de verkiezingen voor Provinciale Staten kiezen de 566 Statenleden (hopelijk met het goede rode potlood) vervolgens de leden van de Eerste Kamer. Het lidmaatschap van de Eerste Kamer is een deeltijdfunctie waarvoor een tijdsbesteding van een kleine twee dagen per week gerekend wordt. Als lid van een kleine fractie weet ik uit ervaring dat dit gemakkelijk kan oplopen tot het dubbele of meer. Vaak wordt gesteld dat de Tweede Kamer een groter democratisch mandaat zou bezitten dan de Eerste Kamer, vanwege de directe verkiezing van hun volksvertegenwoordigers. Ook zouden door het twee-stap proces waarmee de Eerste Kamer gekozen wordt halverwege politieke spelletjes gespeeld kunnen worden. Bij de Tweede Kamer is het verkiezingsproces weliswaar eenduidig, maar door de coalitievorming die de Nederlandse situatie onvermijdelijk met zich meebrengt, onttrekt de uiteindelijke vorming van een coalitieregering en het regeringsprogramma zich volledig aan het zicht van de kiezer. Bij de verkiezing van de Eerste Kamer is in principe het proces niet helemaal transparant. Niettemin leert de ervaring dat de gekozen statenleden in grote meerderheid voor de Eerste Kamer kiezen voor kandidaten van hun eigen partij. Eventueel gesjoemel blijkt in de praktijk van ondergeschikt belang. Er staat niets in de Grondwet dat de Eerste Kamer een politieke rol ontzegt. De Eerste Kamer mag zich dus zo politiek opstellen als hij zelf wil. Toch is dit onderdeel van de volksvertegenwoordiging doorgaans zeer terughoudend in het spelen van een prominente politieke rol. Er is een traditie gegroeid waar de Eerste Kamer zich vooral bezig houdt met de kwaliteit, consistentie, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van wetgeving die voordien in de Tweede Kamer is aangenomen.

Als senaat de Tweede Kamer gaat dupliceren werkt ze aan haar eigen overbodigheid

In die zin spelen Tweede en Eerste Kamer een complementaire rol. Voor de Eerste Kamer is dat verstandig. Op het moment dat de Eerste Kamer probeert de rol van de Tweede Kamer te dupliceren of zelfs over te nemen, wordt automatisch gewerkt aan de eigen overbodigheid. Het koesteren van een verstandige taakverdeling leidt dan ook tot een stabiele volksvertegenwoordiging. Meestal is dit ook wat we in de praktijk zien gebeuren. Wat is er in de huidige kabinetsperiode anders?

Chambre de Réflexion of Chambre de Manipulation?

Bij de vorming van kabinet Rutte II is een fundamentele fout gemaakt. Weliswaar hebben VVD en PvdA een meerderheid in de Tweede Kamer, maar in de Eerste Kamer is dat niet het geval. En dat is precies de belangrijkste oorzaak van de huidige problemen. Weliswaar begonnen de coalitiepartijen met een regeerakkoord, maar door de al snel onderkende noodzaak om bij andere partijen steun te zoeken voor allerlei controversiële wetsvoorstellen is van dit regeerakkoord weinig meer over. Deze gedoogconstructie is democratisch gezien een monstrum. Door het sluiten van geheimzinnige deals in de Tweede Kamer wordt eigenlijk gesuggereerd dat de leden van de Eerste Kamer, waarvan steeds beweerd wordt dat met hen geen overleg is gepleegd, gedwee de partijlijn zullen volgen. Dit is strijdig met de onafhankelijke afwegingen die de Eerste Kamer geacht wordt te maken. Ook zijn er geen ministers van de Gedweeë Drie die voor het regeringsbeleid ter verantwoording kunnen worden geroepen. Deze hele gang van zaken draagt steeds meer bij aan de uitholling van de onafhankelijke rol die de Eerste Kamer geacht wordt te spelen. In de afgelopen maanden hebben we kunnen zien hoe ons democratisch bestel steeds verder werd ondermijnd. Met dank aan VVD, PvdA, D66, CU en SGP, die in de huidige Eerste Kamer een erg gekunstelde meerderheid van 38 van de 75 zetels heeft. 'Chambre de Réflexion’ of toch eerder ‘Chambre de Manipulation’? Die uitholling van de rol van de Eerste Kamer treedt al langer op, eigenlijk vanaf het moment dat het de coalitie duidelijk werd dat men een ernstige blunder begaan had door niet over de krachtsverhoudingen daar na te denken.

De reacties hebben het intellectuele niveau van een kleuter

De reacties waren voorspelbaar en op het intellectuele niveau van een kleuter. Zo poneerde Halbe Zijlstra dat de dwarse Eerste Kamer maar beter afgeschaft kon worden om zijn superieure coalitie ruim baan te geven. Dat simpele idee gaat echter voorbij aan een andere ernstige weeffout in het regeerakkoord. Dank zij Wouter Bos, één van de architecten ervan, vond een uitruil van dossiers plaats zodat ofwel de VVD ofwel de PvdA aan het langste eind trok. De VVD gaat hier redelijk intelligent mee om. Als er een dossier aan de orde komt waar men de slag verloren heeft, wordt consequent betoogd dat dat weliswaar niet is wat de VVD voorstond, maar dat de VVD goed voor zijn handtekening is en dat de VVD achterban op andere fronten toch meer dan gecompenseerd wordt. Dit verhaal is tot op de huidige dag voldoende dicht bij de waarheid om de VVD-aanhang niet in de gordijnen te jagen. Bij de PvdA doet men dat anders. Bij een hoofdpijndossier voor de socialisten komt Diederik Samsom in het geweer om het volk uit te leggen dat het hier gaat om een ultieme triomf van de sociaaldemocratie. Helaas straalt hij daarbij uit dat hij het zelf niet gelooft. En zijn slinkende achterban weet in elk geval wel beter. Ziedaar een belangrijke reden voor de electorale rot waar de PvdA steeds heftiger aan is gaan lijden.

Peilingen leiden tot opportunistische politiek

Tja, en dan de peilingen. Opiniepeilingen hebben even weinig wetenschappelijke onderbouwing als de sociaalpsychologie in handen van Diederik Stapel. Peilen is gewoon lucratieve business. De enige reden dat peilingen politieke impact hebben is dat veel kiezers en in het verlengde daarvan politieke partijen er geloof aan hechten en er op reageren. Zo worden trends in de peilingen tot trends in de echte politiek.

Partijleiders slaan wekelijks met bibberende knieën hun dagblad open

Zo slaan partijleiders wekelijks met bibberende knieën hun dagblad open. Er zou veel voor te zeggen zijn deze politieke dagkoersen uit te bannen, maar dat zal wel een vrome wens blijven. In elk geval is het resulterende peilingfetisjisme een belangrijke factor in de opmaat naar de verkiezingen voor Provinciale Staten op 18 maart. Het waren onrustige weken in het Haagse. Al vele maanden lang was er overleg tussen kabinet en Eerste Kamer over welke wetsvoorstellen spoedeisend waren en welke wel enig uitstel konden leiden. Op het allerlaatste moment werd alles anders. De coalitiepartijen zien 18 maart 2015 met angst en beven naderen, en die vrees werd bepalend voor wanneer een wetsvoorstel spoedeisend was. Dat betekende dat voorstellen over de zorg en over pensioenen er nog voor het einde van het jaar doorgejast moesten worden. Hopelijk is de kiezer het dan in maart weer een beetje vergeten. De druk die vanuit de regering op de Eerste Kamer werd uitgeoefend, kan niet anders gezien worden dan als minachting voor dit deel van de volksvertegenwoordiging. Dat het door de tijdsdruk voor kleine partijen totaal onmogelijk was om op een verantwoorde manier zich een mening te vormen over deze voor de burger uiterst belangrijke voorstellen, nam men graag voor lief. Kortzichtig partijbelang prevaleerde over een fatsoenlijke afhandeling, een manier van doen de Eerste Kamer onwaardig.

Controverse betrof drie wetsvoorstellen

De politieke confrontaties spitsten zich toe op een drietal wetsvoorstellen. Allereerst twee wetten van Edith Schippers over de zorg, waarbij bezwaren tegen de afschaffing van de vrije artsenkeuze steeds meer centraal kwamen te staan. Dat de alsmaar toenemende rol van de zorgverzekeraars een groot probleem is, wordt al jaren door ondergetekende betoogd. Dat nu een meerderheid van de Eerste Kamer die mening evenzeer was toegedaan, lijkt me winst. Dat de 'love baby' van Edith Schippers hiermee vroegtijdig geaborteerd werd, viel de VVD rauw op het dak. De drie PvdA 'dissidenten' werden onder enorme druk gezet en de regering dreigt met een Algemene Maatregel van Bestuur als de Eerste Kamer nog eens de euvele moed zou hebben tegen een lichtelijk aangepast voorstel te stemmen. Voor het gemak werd maar even vergeten dat naast de drie dissidenten er nog 35 tegenstemmers waren. Dat een Eerste Kamer zich deze vorm van chantage zal laten aanleunen, acht ik buitengewoon onwaarschijnlijk. Een groter brevet van onvermogen zou de volksvertegenwoordiging zichzelf nauwelijks kunnen uitreiken. Dan de wet over de aanpassing van het financieel toetsingskader, met gigantische negatieve gevolgen voor de pensioenen van huidige en toekomstige gepensioneerden.

Tot voor kort waren VVD en D'66 nog kritisch over pensioenwet

Nog maar enkele weken geleden waren woordvoerders van VVD en D66 zeer kritisch over het voorstel, en zag men geen enkele reden voor een spoedbehandeling. Van de ene nacht op de andere werd dat anders, vooral omdat de respectievelijke partijtoppen nogal zwaar op de 'onafhankelijk' Senatoren geleund hadden. Het wetsvoorstel werd opeens spoedeisend en werd er op het laatste moment door staatssecretaris Jetta Klijnsma - die overigens overtuigend in de race is voor de titel van 'slechtste bewindspersoon 2014' - doorgeduwd. Hopelijk blijft het volk morren tot halverwege maart 2015. Tenslotte het wetsvoorstel over een nieuwe ronde van inkomensbegrenzing voor bestuurders in de (semi)publieke sector. Op 1 januari 2013 was al een beperkende maatregel wet geworden waarvan de gevolgen tot op heden nog niet duidelijk zijn. Geen bezwaar voor de regering om zonder onderbouwing een nieuwe ronde van salarisbeperking af te dwingen. Maar als de ideologie spreekt, zwijgen de feiten. Het valt wel te begrijpen dat Ronald Plasterk eindelijk aan een succesje toe was, je moet je tenslotte ergens mee profileren. In the U.S.A. is iemand als Bruce Springsteen met ijzersterke teksten in staat om de 'blue collar worker' een groot stuk zelfrespect te geven. De slappe thee die de leiders van de PvdA schenken zal voor de paar nog resterende arbeiders daar slechts een laffe smaak achterlaten. Dit keer was met dit wetsvoorstel - en vooral met de houding van de PvdA - voor de VVD de maat dan toch echt vol, resulterend in een coalitie die gespleten stemde. Oude liefde was veranderd in nieuwe ergernis.

Hoe nu verder?

Hoe nu verder? Zo tussen de kerstballen en de oliebollen van 2014 kunnen we constateren dat de verhoudingen binnen de coalitie aardig verzuurd zijn. Ook de drie doorgaans tamme gedoogpartijen voelen zich gepiepeld en spreken weerspannige taal. Doorgaans vallen regeringen over dit soort persoonlijke tegenstellingen. De kans daarop is dan ook groot, veel groter dan in de gehele voorgaande periode. Als er al een oplossing is, ligt de sleutel vooral bij de PvdA. Maar met Diederik Samsom in de Tweede en Marleen Barth in de Eerste Kamer heeft de partij blijk gegeven van een ernstig gebrek aan managementkwaliteiten. De grote vraag is nu of deze gemankeerde politieke leiders nog voor of pas na de verkiezingen van maart 2015 gedumpt gaan worden. We gaan het zien allemaal.