De gangen met vrolijke afbeeldingen en gele en witte sterretjes aan het plafond zijn leeg. Dat geldt ook voor de bontgekleurde leslokalen en de slaapzalen met houten stapelbedden. In het gebouw van kleuterschool Zübeyde Hanim in de Albanese hoofdstad Tirana lopen alleen schoonmaaksters rond: ook nu de school gesloten is, worden de lokalen nog dagelijks geboend.

De kleuterschool, waarvan het hoofdkantoor in Nederland is gevestigd, werd vorig jaar door de Albanese Onderwijsinspectie gesloten: de vergunning zou niet deugen. Honderden kleuters hadden plotseling geen school meer.

Door de toenemende druk van Turkije, dat stelt dat Turgut Özal tot de Gülenbeweging hoort, voelde de instelling zich niet veilig

Sindsdien doet bestuurder Peter Bronkhorst in Nederland zijn best om politici voor de kwestie te interesseren, vooralsnog met weinig succes. Wel volgt de Nederlandse ambassadeur in Tirana de zaak nauwlettend. Dat doet hij ook namens de Europese Unie, want Albanië is kandidaat-lidstaat.

De kleuterschool maakt deel uit van Turgut Özal, de grootste private onderwijsinstelling in Albanië. Door de toenemende druk van Turkije, dat stelt dat Turgut Özal tot de Gülenbeweging hoort, voelde de instelling zich niet veilig. Op de rechtspraak in Albanië durfde de school zich niet te verlaten: corruptie is er schering en inslag en van onafhankelijke rechtspraak is vrijwel geen sprake.

Om zichzelf te beschermen, bracht de onderwijsinstelling begin 2017 al haar belangen onder in een Nederlandse coöperatie: de BF Coöperatie UA, gevestigd in Utrecht. Een van de twee bestuurders werd Peter Bronkhorst, directeur van trustkantoor Mulberry International bv.

Nadien werd het lidmaatschap van de coöperatie overgedragen aan de stichting BF. Haar doel: op de westelijke Balkan de mensenrechten bevorderen, benevens onderwijs geschoeid op westerse leest. Volgens de statuten heeft Bronkhorst ‘effectief controle’: hij kan niet door zijn Albanese medebestuurders uit het bestuur worden gezet.

De directrice van Zübeyde Hanim, de kleuterschool-afdeling van Turgut Özal Education, kreeg in januari 2022 een mail van de Onderwijsinspectie dat het adres dat in de vergunning stond, niet overeenkwam met het vestigingsadres. ‘Vreemd, we zitten hier al sinds 2004 en we hebben een goede band met het ministerie van Onderwijs en de Inspectie. Ook staat ons huidige adres op al onze officiële documenten.’

Vervolgens ontspon zich een kat-en-muisspel. De school verzocht de Inspectie tot driemaal toe de adreswijziging door te voeren; de Inspectie reageerde niet, maar bleef wel klagen dat het adres niet klopte. 

Op 13 september ontving het bestuur al een brief waarin het ministerie weigerde het ‘nieuwe’ schooladres in de vergunning op te nemen.

Op 14 september kwam er een brief dat er een probleem was met de hygiëne op de school. Het bestuur vond dat merkwaardig: in haar 24-jarige bestaan had de school alle hygiënische inspecties met glans doorstaan, en alle benodigde vergunningen waren in orde.

Op 22 september werd de school door de overheid gesloten.

Voor de circa 250 leerlingen – allemaal tussen de drie en zeven jaar oud – moest per direct een nieuwe plek worden gevonden. ‘Ik kreeg een Whatsapp-bericht van de onderwijzer dat sluiting van de school dreigde. Ik had nooit gedacht dat het zo ver zou komen. Het was een schok.’ Bealba Mata moest voor haar vijfjarige zoon in allerijl een nieuwe kleuterschool vinden.

Uit gesprekken die Follow the Money in Tirana met acht ouders voerde, blijkt dat zij bewust kozen voor Zübeyde Hanim, een private school. Openbare kleuterscholen in Albanië hebben volgens hen groepen van vijftig kinderen of meer. Ook zijn ze alleen ’s morgens open.

Een ondernemer roemt de school om haar hygiëne, maaltijden en lesaanbod: ‘In het curriculum zit het complete programma van wat de openbare scholen aanbieden, zodat je niets mist. Bovendien beginnen de kleinsten hier al met Engels, en vanaf hun twaalfde is al het onderwijs in het Engels.’

Met 2300 euro per kind per leerjaar zijn de kosten voor Albanese begrippen hoog. Maar de ouders stellen dat andere private scholen slechter en duurder zijn. Dat er iets mis is met de hygiëne, gelooft geen enkele ouder.

De school, stellen ze, is het slachtoffer van een geopolitiek steekspel. Edlir Spaho, een computer engineer wiens zoon op de school zat, zegt: ‘Sluiting van een van de beste kleuterscholen van heel Albanië zou pure stompzinnigheid zijn. Een logisch argument is er niet, dan moet er iets anders spelen. En dan zie je dat kort na de sluiting onze minister van Buitenlandse Zaken op bezoek ging bij haar Turkse collega, die haar uitvoerig prees vanwege de sluiting van de kleuterschool.’

Toenemende Turkse druk

Turgut Özal, waarvan Zübeyde Hanim deel uitmaakt, is in 1993 opgericht en groeide uit tot de grootste private onderwijsinstelling van Albanië. Kinderen stromen als kleuter in en vertrekken uiteindelijk met een middelbare-schooldiploma. In juni 2008 kreeg Turgut Özal zelfs een universitaire tak. 

Een deel van het onderwijspersoneel van Turgut Özal is filosofisch geïnspireerd door de Turkse geestelijke Fethullah Gülen, wiens beweging door de Turkse president Recep Tayyip Erdogan al jarenlang wordt bestempeld als ‘terroristisch’ en ‘staatsvijandig’.

Erdogan ziet Gülen als het brein achter de mislukte staatsgreep van 2016, wat de geestelijke stellig ontkent.

Erdogans houding ten aanzien van de Gülenbeweging is opmerkelijk, zegt de Leidse emeritus hoogleraar Turkse talen en cultuur Eric-Jan Zurcher: ‘In Azië en Afrika, en in de westelijke Balkan, gebruikte Erdogan de beweging aanvankelijk om via onderwijs flink aan Turkse invloed te winnen.’

Nadat hij eerst in eigen land het Gülen-netwerk had ontmanteld, spoort Erdogan nu omringende landen aan om alle bezittingen van de beweging te onteigenen. ‘Dat is al een jaar of acht, negen aan de gang,’ stelt de Leidse hoogleraar.

In maart 2018 berichtte Reuters dat in Kosovo zes Turken waren gearresteerd vanwege hun banden met Gülen-scholen. Een hoge regeringsfunctionaris zei tegen het persbureau dat de Kosovaarse overheid onder ‘enorme druk’ van de Turkse autoriteiten stond om actie tegen de scholen en hun leerkrachten te ondernemen. In 2016 berichtte het onderzoeksjournalistieke netwerk BIRN over soortgelijke druk in Bosnië.

Hoewel de Albanese overheid buitenlandse druk ontkent, waren Turkse media er duidelijk over

Vrijwel tegelijk met de kleuterschool van Türgut Özal sloot de Albanese overheid een andere private school, Mehmet Akif Ersoy, die volgens Top Channel, een medium dat aan de Albanese overheid is gelieerd, onderdeel is van de Gülenbeweging. Volgens Top Channel zou Erdogan om sluiting van beide scholen hebben gevraagd.

Hoewel de Albanese overheid ontkent dat er sprake is van buitenlandse druk, waren ook Turkse media er kort na de sluiting duidelijk over. Takvim, een krant die tegen de Turkse overheid aanschurkt, legde een dag na de sluiting een direct verband met het bezoek dat Erdogan aan Albanië had gebracht.

‘Illegale inval’

Volgens Turkse en Albanese media beschouwt de Turkse overheid Turgut Özal als onderdeel van de Gülenbeweging. Is dat terecht?

‘Ik zie alle geldstromen en ik kan je verzekeren dat er geen euro uit of van Gülen binnenkomt. En ook qua structuur hebben we niets met die beweging te maken,’ zegt Peter Bronkhorst, de Nederlandse bestuurder. 

Van islamitisch onderwijs is op de school geen sprake. 

Bealba Mata koos de kleuterschool uit omdat twee neven van haar man de hele keten – van kleuterschool tot universiteit – er hadden doorlopen: ‘Zij hebben al die tijd nooit iets over Gülen gehoord. Religie en politiek speelden op school geen rol.’

Op 28 oktober 2020 vielen politieagenten in uniform en ambtenaren in burger de gebouwen van de Epoka-universiteit van Turgut Özal binnen. Er werd beslag gelegd op documenten en bankrekeningen. Op 3 november werd ook de complete studentenadministratie opgehaald. Dat geschiedde op last van de hoofdofficier van justitie in Tirana.

Daarna werden bestuurders van de school naar eigen zeggen door een politieman onder druk gezet om de school te verkopen. Aangezien die is ondergebracht in een Nederlandse structuur, konden ze dat afwenden.

Volgens het Albanese OM zouden er de afgelopen tien jaar ‘onregelmatigheden in de geldstromen’ zijn geweest. ‘De kwestie heeft niets met witwassen te maken. Elke transactie binnen de instelling is uitvoerig gedocumenteerd, en de afgelopen twintig jaar door de toezichthouders gecontroleerd. Een onderbouwing van de beschuldiging heeft het Albanese OM tot nu toe niet geleverd,’ zeggen de advocaten van Turgut Özal.

Er was geen huiszoekingsbevel, zelfs geen anonieme tip

Volgens hen was de inval illegaal. Er was geen huiszoekingsbevel, zelfs geen anonieme tip: ‘Drie maanden nadat een onderzoek is begonnen, moet het Openbaar Ministerie een verdachte inlichten. Maar dat is niet gebeurd. We zijn al 25 maanden verder en we horen niets.’

Een andere belastingkwestie eindigde in schikkingen en de betaling van het verschuldigde bedrag. ‘Als je gaat zoeken, vind je altijd wel iets,’ zegt Bronkhorst, ‘en dat was hier niet anders.’ Ook hij wijst erop dat de geldstromen van de onderwijsinstelling volkomen transparant zijn. De instelling publiceert haar jaarrekeningen, die zijn goedgekeurd door onafhankelijke accountants, zowel in Albanië als in Nederland .

Kritiek Helsinki Comité

Zes maanden na de sluiting van de kleuterschool zit de zaak muurvast. De rechter wees het verzoek van de school af om de beslissing van het ministerie van Onderwijs ongedaan te maken. Het hoger beroep hangt nog. 

Ook een zaak die de ouders tegen het ministerie van Onderwijs aanspanden, leidde niet tot een heroverweging van het sluitingsbesluit. De behandeling van die zaak kwam de Administratieve Rechtbank overigens op kritiek te staan van het Albanese Helsinki Comité, dat vooral kijkt naar de juridische gang van zaken.

In een recent verschenen rapport over de mensenrechten in Albanië noemde het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken de twee schoolsluitingen als voorbeeld van belangrijke kwesties in dat land.

Het schoolbestuur hoopt niet alleen via de rechter maar ook via externe politieke druk heropening van de kleuterschool af te dwingen. Albanië hoopt immers tot de EU te mogen toetreden. Dat betekent dat het land zijn democratische structuur en het openbaar bestuur moet versterken. Onder Turkse druk in eigen land een school sluiten, schaadt de kandidatuur van Albanië voor het EU-lidmaatschap.

Inmiddels heeft de Nederlandse ambassadeur Rein Vos de Albanese overheid om opheldering over de sluiting gevraagd

Op 18 oktober 2022 ondertekenden twintig Europarlementariërs, onder wie de Nederlandse Margreet de Boer (GroenLinks), een oproep aan Albanië om de sluiting van de scholen te heroverwegen: ‘We zijn bezorgd dat Albanië als kandidaat-lidstaat de rechtsstaat niet respecteert door politieke beslissingen onder externe druk te nemen’.

Inmiddels heeft de Nederlandse ambassadeur Rein Vos, die de zaak nauw volgt, de Albanese overheid opheldering over de sluiting gevraagd. In een vijf pagina’s tellende brief bleef het ministerie van Onderwijs en Wetenschappen bij het standpunt dat Zübeyde Hanim in strijd met de wet heeft gehandeld door op een andere locatie te opereren dan in de vergunning stond en dat in de hernieuwde vergunningaanvraag de hygiënische rapportage ontbrak.

Ondertussen hoopt Bealba Mata op hulp van de overheid. ‘Ik betaal belasting. Maar wat doet de regering voor mij? Die sluit de school van mijn kind. Eigenlijk moest de regering blij zijn: ik betaalde het onderwijs van mijn kinderen zelf; de overheid droeg daar niets aan bij. Hier handelt de regering tegen haar eigen belang. Dat maakt ons een land zonder logica.’