Doorlopen! Niet kijken. Er valt hier helemaal niets te zien. Hij zegt het niet met zoveel woorden, maar het kost premier Mark Rutte moeite zijn irritatie te verhullen. Hij probeert ‘het punt Rusland’ tweemaal af te ronden. Tevergeefs.

Op 24 maart 2021 wil de Tweede Kamer van de hoed en de rand weten over een hoog ambtelijk overleg met Rusland over energie. Dat deze gesprekken na MH17 überhaupt weer zijn opgestart zonder dat het parlement daar weet van heeft, is één ding. Maar dat de inhoud van deze Werkgroep Energie een witte vlek is, zorgt pas echt voor opgetrokken wenkbrauwen bij de oppositie. ‘Is de minister-president bereid om inzage te geven in wat er in deze werkgroep besproken is?’ wil Bram van Ojik (GroenLinks) weten. 

Er valt weinig te openbaren, betoogt Rutte. Aan het overleg waar Van Ojik op doelt is ‘niets geheimzinnigs’. Vrij vertaald is het weinig meer dan een theekransje met bedrijven als Shell, Gazprom en Lukoil. ‘Ik heb het in de pauze van het debat nog even expliciet gecheckt,’ zegt de premier. Met Rusland wordt ‘gewoon gepraat over diverse energieprojecten’. Het zou slechts gaan om een periodieke, vrije gedachtenwisseling. Van beslissingsbevoegdheid is helemaal geen sprake, benadrukt hij.

Russisch gas

De oppositie maakt zich zorgen over een ondoorzichtig overleg met Rusland over geopolitieke onderwerpen, die de energiezekerheid van Nederland mogelijk raken. Zoals Nord Stream 2 bijvoorbeeld, de controversiële gaspijpleiding die Noordwest-Europa vanaf eind dit jaar van Russisch gas moet voorzien. Een commercieel project, waar dan ook ‘niet met het Kremlin over wordt gesproken,’ verzekert Rutte. 

De Nederlandse en Russische overheid maken wel degelijk onderlinge afspraken, zelfs op uitdrukkelijk verzoek van Nederland

Dat klopt niet, blijkt uit overheidsstukken over de Werkgroep Energie. Via een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) ontvingen we agenda’s, memo’s en interne mailwisselingen. Naast rondetafels met het bedrijfsleven omvat deze werkgroep ook een besloten overleg tussen de overheden. De Nederlandse en Russische overheid maken wel degelijk onderlinge afspraken. Dat gebeurt zelfs op uitdrukkelijk verzoek van Nederland. 

De overheid weet hoe gevoelig dit ligt. De woede over het neerhalen van MH17 en de annexatie van de Krim waren in 2014 redenen om de diplomatieke banden met Rusland te bevriezen. Toch ging Nederland in 2017 in op het Russische voorstel het overleg te hervatten. Tijdens deze gesprekken brachten de betrokken ministeries van Buitenlandse Zaken en Economische Zaken vervolgens zelf memo’s in over Nord Stream 2, Amerikaanse sancties en belemmerende EU-wetgeving.

De Tweede Kamer kreeg hier niets over te horen. Niet in het debat, niet in het gevraagde verslag van de uitkomsten van het overleg. Nu blijkt dat Rutte de Tweede Kamer onjuist geïnformeerd heeft, is dat voor GroenLinks, de PvdA en de SP reden om een debat aan te vragen. Ze willen alsnog volledig inzicht in de ontmoetingen. GroenLinks-Kamerlid Tom van der Lee spreekt van een ‘ernstige kwestie’. Hij wil weten of de Kamer bewust verkeerd is geïnformeerd. Na het zomerreces moet de premier zich verantwoorden.

Openzwaaiende achterdeur  

Het ministerie Buitenlandse Zaken hield Follow the Money en The Investigative Desk in maart nog voor dat Nederland het initiatief nam tot de herstart van het overleg, maar uit de stukken blijkt dat Russisch staatssecretaris van Energie Kirill Molodtsov per brief het ministerie Economische Zaken voorstelde de Werkgroep Energie wakker te kussen. 

Dat was in juni 2017, drie jaar na de vliegramp met MH17 en de Russische annexatie van de Krim. Sindsdien liep de spanning tussen Rusland en Europa verder op. Molodtsovs brief bracht Nederland in een spagaat. Uit interne notities blijkt dat Buitenlandse Zaken ‘baat’ zag bij een kanaal dat ‘gezien de lastige politieke context op veel terreinen ontbrak’. Het ministerie achtte het daarom ‘logisch’ hete hangijzers als ‘pijpleidingen en sancties’ te vermijden en in te zetten op een Nederlands stokpaardje: de energietransitie.

Terwijl pijpleidingen en sancties nu juist de aanleiding leken voor de Russische avances. In maart hadden acht Oost-Europese lidstaten de Europese Commissie gevraagd om het ‘gevaar’ dat Nord Stream 2 vormde voor de Europese energieonafhankelijkheid te beteugelen. De voltooiing van deze pijplijn in aanbouw zou de importcapaciteit van Russisch gas naar Duitsland verdubbelen. Oekraïne en Oost-Europese lidstaten vreesden dat Gazprom hun rol als doorvoerhaven van Russisch gas naar West-Europa wilde minimaliseren. De gasleveranties gaven het Kremlin een potentieel drukmiddel in handen, juist nu Rusland de grensgebieden met deze landen militariseerde. 

De Commissie boog zich over het plan om de Russische pijplijn onder de concurrentieregels van de geliberaliseerde Europese gasmarkt te laten vallen. Gazprom zou zijn monopoliepositie als eigenaar en enige exploitant van de Nord Stream 2 moeten opgeven. Met als gevolg dat de winstgevendheid van de investering van ruim 10 miljard, voor pakweg een tiende opgehoest door Shell, op de helling kwam te staan.

In tegenstelling tot Buitenlandse Zaken ziet Economische Zaken en Klimaat juist brood in het hernieuwde contact vanwege groeiende Nederlandse afhankelijkheid van buitenlands (lees: Russisch) gas en pijpleidingprojecten als Nord Stream 2. Aangezien Economische Zaken de inhoud van de Nederlandse bijdrage mocht bepalen, werd ieder bezwaar om het over pijpleidingen en sancties te hebben overboord gezet.

In de stukken is essentiële informatie over de Nederlandse inzet weggelakt, bijvoorbeeld de Nederlandse lezing over de onderbreking van de werkgroep door MH17. (Bron: Wob-stukken BuZa Werkgroep Energie, doc nr. 6)

Nadat een diplomaat van Buitenlandse Zaken in Moskou de Russische wensen voor het overleg had gepolst, stelde hij een eerste ontmoeting in mei 2018 voor. Die moet ‘zo concreet mogelijk’ worden, schrijft de topambtenaar in een brief aan Molodtsov, die daarom voorstelde ‘de gemaakte afspraken vast te leggen in een protocol.’

Tijdens deze eerste bijeenkomst in zakencentrum New Babylon in Den Haag groeide de werkgroep uit tot een platform voor industriepolitiek: op voorstel van Nederland werd ook een delegatie van het Nederlandse en Russische bedrijfsleven uitgenodigd.

Van de in totaal veertig deelnemers kende Gazprom met vijf vertegenwoordigers de grootste afvaardiging. Het Russische ministerie van Energie stuurde vier afgevaardigden, inclusief de staatssecretaris. In rondetafelgesprekken gaven Shell, Gazprom, Gasunie en GasTerra presentaties over de Europese gasmarkt, die werden ingeleid door Rusland. De door hen gekozen onderwerpen raakten, direct of indirect, Nord Stream 2. Shell hield een verhandeling over het overbruggen van het import-tekort, GasTerra over gascontracten in onzekere tijden en ook Gazprom hield een presentatie, al vermeldt het programma niet waarover.

Deze rondetafels besloegen slechts de helft van de bijeenkomst, al maken de stukken niet helemaal duidelijk waar de rest over ging. Omdat de Werkgroep Energie een besloten overleg tussen de Nederlandse en Russische overheid is, is van de Nederlandse inzet in de werkgroep veel weggelakt. Ook lijken er stukken te ontbreken – tussen de documenten zitten bijvoorbeeld geen Russische brieven. 

Uit de memo’s is op te maken dat de topambtenaren in New Babylon naast de energietransitie ook de Amerikaanse en Europese sancties jegens Rusland bespraken, specifiek wat deze voor gevolgen hebben voor het bedrijfsleven. Het protocol waarin op verzoek van Nederland de gemaakte afspraken zijn vastgelegd, werd  ‘tijdens en vooral na’ het overleg afgerond. Dit verslag zit echter niet tussen de opgevraagde stukken.

Toen de werkgroep in februari 2020 opnieuw samenkwam, had de Europese Commissie inmiddels ingestemd met een compromis van de Europese lidstaten om pijplijnprojecten aan scherpere monopolieregels te verbinden. Duitsland had met Nederlandse hulp bedongen dat het zelf de onderhandelingen met Gazprom mocht voeren over hoe deze regels op Nord Stream 2 dienden te worden toegepast. De Verenigde Staten schroefden ondertussen de sancties tegen bedrijven die bij de aanbouw van de pijplijn betrokken waren verder op.

Naar deze bijeenkomst stuurden de Russen een delegatie van maar liefst vier ministeries. Nord Stream 2 is inmiddels de hoeksteen van de Nederlandse inbreng, blijkt uit de memo’s van ambtenaren van de ministeries Buitenlandse Zaken en Economische Zaken en Klimaat. In één van de vijf memo’s, geheel aan Nord Stream 2 gewijd, kwamen de Amerikaanse sancties aan bod, inclusief de impact op het bedrijfsleven, het standpunt van de Europese Commissie en de verdeeldheid onder de Europese lidstaten over de Amerikaanse bemoeienis. De memo ging ook in op de mogelijke gevolgen van de nieuwe EU-wetgeving voor Nord Stream als ook de juridische en politieke mogelijkheden die Gazprom had om onder die wetgeving uit te komen.

Bron: Wob Werkgroep Energie, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Documentnummer 20

In de memo ‘Gasmarkt/LNG’ komt Nord Stream ook terug in besprekingen over de toekomstige Russische gas-strategie. Uit de agenda van de rondetafels blijkt dat de delegatie van overheidsfunctionarissen en bedrijven opnieuw de ontwikkelingen op de Europese gasmarkt behandelde, meer specifiek de gevolgen van het wegvallen van de Nederlandse productie. Maar welke ‘kansen en uitdagingen’ Russisch gas en LNG het Nederlandse bedrijfsleven in de ogen van de overheid biedt, is weggelakt. Hetzelfde geldt voor de inzet van de Nederlandse overheid in het overleg.

Ontbrekend protocol

Nederland vroeg in aanloop naar de eerste werkgroep in 2018 nadrukkelijk om ‘gemaakte afspraken vast te leggen in een protocol.’  Dat protocol zit niet tussen de Wob-stukken. Wat wel tussen de stukken zit is een mailwisseling tussen Buitenlandse Zaken en Economische Zaken. Die mail bevat een bijlage: een pdf getiteld ‘PROTOCOL NL-RF ENERGY WORKING GROUP 2018.’

Bron: Wob Werkgroep Energie, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Documentnummer 31

We vragen de ministeries naar de inhoud van dit document. Ook informeren we of er nog andere stukken zijn waar mogelijk afspraken in staan, maar die we niet hebben gekregen. Als antwoord krijgen we alsnog het protocol van 2018. Dat laat zich slechts in brede bewoordingen uit over ‘de belangrijke rol van Russisch gas’ voor de Europese markt. ‘De partijen’ – bedrijven en overheden – benadrukten toen hoe belangrijk ‘een stabiele en veilige’ toevoer van Russisch gas naar Europa was. De industrie presenteerde de voortgang van een handvol grote gasprojecten, waar Nederlandse bedrijven aan meewerkten dan wel in investeerden, inclusief Nord Stream 2. 

In de Wob-stukken spreken topambtenaren ook van een ‘besloten’ vergadering met de Russische overheid

Het document vermeldt ook enkele concrete afspraken over toekomstige samenwerking op het gebied van duurzame energie, energieopslag, overheidsbeleid over energiebesparing en investeringspromotie van duurzame technieken. 

Het protocol gaat alleen over de rondetafels met het bedrijfsleven. In de Wob-stukken spreken Nederlandse topambtenaren ook van een direct ‘besloten’ vergadering tussen de Nederlandse en Russische overheid, dat naast de rondetafels plaatsvindt. Dat zou betekenen dat er nog een document met afspraken op overheidsniveau ontbreekt. Maar hier krijgen we geen stukken van. Volgens Buitenlandse Zaken heeft er nooit een besloten overleg plaatsgevonden. Er is gekozen voor een andere opzet, geeft het ministerie als verklaring waarom de eigen ambtenaren het in de Wob-stukken noemen.

Bron: Wob Werkgroep Energie, Ministerie van Buitenlandse Zaken, Documentnummer 2

Ook krijgen we niets te zien van de afspraken die in 2020 zijn gemaakt, toen de Nederlandse overheidsdelegatie memo’s over Nord Stream, economische sancties en Europese energiewetgeving inbracht. Dat protocol is nog niet opgesteld, schrijft het ministerie.

‘Commercieel project’

Waarom is deze informatie niet met de Kamer gedeeld, ook niet toen die daar gericht naar vroeg? Het protocol bevat geen nieuwe informatie voor de Tweede Kamer, zeggen de ministeries. Daarnaast is de werkgroep geen overleg ‘op politiek niveau’.

Een vreemde uitspraak, want ga maar na: Nederlandse topambtenaren ontmoeten periodiek een Russische overheidsdelegatie geleid door staatssecretarissen. Tijdens dit overleg bespreken ze geopolitieke projecten, zoals Nord Stream 2, en internationale politieke ontwikkelingen en beleid, zoals de Amerikaanse sancties en relevante Europese wetgeving. 

Dat de Nederlandse overheidsdelegatie een allang bekende ‘neutrale positie’ meermaals moest herhalen, is opmerkelijk

Dat ziet Buitenlandse Zaken dus anders. Het klopt dat Nord Stream 2 en economische sancties in beide werkgroepen zijn besproken, erkent de woordvoerder. Maar deze onderwerpen heeft Nederland niet zelf ‘geagendeerd.’ Hoogstens heeft Nederland desgevraagd ‘de al vaak gedeelde neutrale positie herhaald’. Nord Stream 2 is immers ‘een commercieel project’. 

Zo blijft het, ook met het protocol in handen, grotendeels onduidelijk wat de Nederlandse inbreng is geweest. Dat de Nederlandse overheidsdelegatie een klaarblijkelijk allang bekende ‘neutrale positie’ meermaals moest herhalen, is opmerkelijk. Dat de bijdrage van Nederlandse zijde daartoe beperkt is gebleven, valt niet te rijmen met de prominente plek die Nord Stream 2 inneemt in de memo’s. Volgens Buitenlandse Zaken bereidde de overheidsdelegatie zich hiermee voor ‘voor het geval Nord Stream 2 door andere deelnemers genoemd zou worden’. 

Diezelfde memo’s tonen aan dat de overheidsdelegatie al bij aanvang van het overleg volledig op de hoogte is van de meest recente ontwikkelingen rond de pijplijn – daar is geen aparte presentatie van Gazprom voor nodig. Shell en Nord Stream 2 AG weten de Nederlandse overheidsfunctionarissen bovendien ook buiten de werkgroep om goed te vinden. 

Het afstemmen van belangen en het afspreken van bijpassend beleid is een logischer doel van een periodiek overleg tussen de Nederlandse en Russische overheid samen met de industrie. Precies deze rol wordt ook aan de werkgroep toegeschreven in het economisch samenwerkingsprogramma dat Nederland en Rusland begin 2014, vlak voor MH17, ondertekenden. Het overleg moest leiden tot regelgeving en beleid die energiebedrijven vrije toegang tot de Europese markt bood, plus investeringsbescherming voor gasinfrastructuur. Dit diende de energiesector, maar ook de wederzijdse geopolitieke belangen. Nederland bleef dankzij Russisch gas de distributeur van Europa, Rusland kon zijn export opschroeven.

Laagdrempelige bedrijfsborrel

Dat van dit alles zo weinig met de Kamer is gedeeld, roept vragen op. In het debat over de werkgroep was Rutte afgelopen maart immers stellig: in het overleg werden géén afspraken over energieprojecten gemaakt. Over Nord Stream 2 zou zelfs in het geheel niet met het Kremlin zijn gesproken. Rutte schetste het overleg als een laagdrempelige bedrijfsborrel, waar niets te verbergen valt. Het was ‘niet gebruikelijk’, maar hij ‘zou vragen of het mogelijk is om het verslag van de bijeenkomst te delen’. 

Inderdaad ontvangt de Tweede Kamer in april drie A4’tjes, waarin de ontmoetingen worden beschreven als vrijblijvende sparsessies met het bedrijfsleven over een waaier van onderwerpen. Naast de Nederlandse duurzaamheidsambities, windparken op zee en waterstof, bespraken ‘enkele private partijen’ het belang van Nord Stream 2 voor de leveringszekerheid van de Europese markt. Nederland heeft ‘een neutrale positie en ziet Nord Stream 2 als een commercieel project, met rekenschap van geopolitieke aspecten,’ benadrukt de regering.

De regering volhardt in de stelling dat er in de werkgroep ‘geen afspraken’ worden gemaakt, al formuleert zij dit subtieler: van afspraken ‘over samenwerking op specifieke energieprojecten’ is geen sprake.

Kamer onjuist geïnformeerd

GroenLinks Kamerlid Tom van der Lee ziet dat heel anders: volgens hem heeft de Tweede Kamer onvolledige en onjuiste informatie gekregen over de de werkgroep. ‘Het heeft er alle schijn van dat we bewust om de tuin zijn geleid.’ Samen met de PvdA en de SP vraagt GroenLinks vandaag een debat aan over het overleg met Rusland. ‘We willen volstrekt helder krijgen wat de premier wist toen hij de Kamer over het overleg informeerde.’ Ook eisen de partijen volledige inzage in de afspraken die door de werkgroep zijn gemaakt. 

Kati Piri (PvdA) noemt het ‘extra pijnlijk’ dat Nederland is ingegaan op het Russisch verzoek tot de herstart van de werkgroep, omdat ‘Moskou op geen enkele manier meewerkt aan het MH17-onderzoek’. Het getuigt ‘van grote naïviteit’ om de aanleg van pijpleidingen ‘af te doen als commerciële projecten.’

Coalitiepartijen CDA, D66 en ChristenUnie, die in maart de vraag van de Kamer om inzicht in de werkgroep steunden, kunnen niet inhoudelijk reageren. De Kamerleden op dit dossier zijn allen op vakantie. De VVD laat weten eerst de Wob-stukken te willen bestuderen, voor de partij tot een oordeel komt.

Gashandelbedrijf GasTerra bevestigt de werkgroep ‘technisch te hebben gebrieft over de Europese gasmarkt’. Omdat degenen die deze briefing hebben verzorgd op vakantie zijn, kan het bedrijf verder niets kwijt over de inhoud. De briefing had het doel ‘te duiden en te informeren’, kortom: ‘kennisdeling.’ Shell gaat niet op onze vragen in.

Met dank aan Olaf Geurts voor het helpen onderzoeken van de Wob-stukken, Elena Bogdan-de Pater voor de hulp bij het zoeken en vertalen van de Russische bronnen en Mira Sys voor het gezamenlijk onderzoek dat de basis vormde voor de eerdere publicaties