Op 12 november zijn de volgende vragen voorgelegd aan het Openbaar Ministerie Oost Nederland:

(1)   Was er sprake van strafrechtelijk onderzoek door de Rijksrecherche: zo ja, wanneer liep dat?

(2)   Was het OM op de hoogte dat er sprake was van een arbeidsconflict voortvloeiend uit een klokkenluiderszaak?

(3)   Zo ja: waarom is besloten in te stemmen met het doen van onderzoek naar een klokkenluider door een instantie (SIO) die onder de directe eindverantwoordelijkheid valt van de mensen op wie de meldingen van misstanden (die zijn erkend door onafhankelijk onderzoek destijds Onderzoeksraad Integriteit Overheid) betrekking hadden?

(4)   Is er binnen het OM discussie geweest of er op deze wijze geen arbeidsconflict werd gefaciliteerd waarbij sprake kon zijn van scheve machtsverhoudingen?

Hierop antwoordt het OM op 30 november (integrale weergave):

'Het Sectie Interne Onderzoeken [van de Marechaussee, red] heeft in 2015 een oriënterend onderzoek gedaan, waarvan de conclusie was dat er formeel gezien sprake was van een strafbaar feit. Het OM heeft zich in eerste instantie op het standpunt gesteld dat het SIO niet de aangewezen instantie was om verder onderzoek te doen. Hierna is er op verschillende momenten overleg geweest tussen het OM en de Rijksrecherche. Uiteindelijk is op 9 maart 2016 besloten dat in plaats van de Rijksrecherche toch de Sectie Interne Onderzoeken het onderzoek zou verrichten. In al die tijd is geen sprake geweest van een opdracht aan de Rijksrecherche om onderzoek te doen en is er door hen ook geen onderzoek verricht. Het onderzoek door het SIO is aangevangen met het opnemen van een aangifte op 23 maart. Eind maart is besloten om het strafrechtelijk onderzoek stil te leggen, omdat er gesprekken plaatsvonden tussen werkgever en werknemer om tot een regeling te komen. Betrokkene is nooit als verdachte gehoord. Op 30 september heeft betrokkene een brief ontvangen dat er naar aanleiding van de aangifte geen vervolging zal worden ingesteld. Omdat betrokkene niet als verdachte was gehoord, is dit geen formeel sepot.'

Omdat deze reactie eerder vragen opwerpt over de gang van zaken in plaats van dat ze helderheid verschaft, legde Follow the Money 3 december de volgende vragen voor aan het Openbaar Ministerie:

(1)   Voor wat betreft het ontbreken van een sepotcode (zie ook: artikel 27 WvSv en Aanwijzing gebruik sepotgronden 2014A007): waarom wordt door de OM de aanwijzing niet opgevolgd, maar het argument gebruikt dat de klokkenluider ‘niet als verdachte is gehoord’ terwijl hij wel als ‘verdachte was aangemerkt’? Zou sepotcode 71 hier niet op zijn plaats zijn?

(2)   Voor wat betreft het besluit dat ‘eind maart is besloten het strafrechtelijk onderzoek stil te leggen’. Het onderzoek zou zijn aangevangen op 23 maart. Vrijdag 30 maart is de laatste werkdag van de maand maart. Dus kan ik hieruit opmaken dat in een week is besloten? Aangezien het hier zou gaan om een heftig strafbaar feit dat raakt aan de integriteit van de overheid: wat maakt dat de gesprekken over een regeling tussen werkgever en werknemer prevaleren boven strafrechtelijk ingrijpen? Om wat voor regeling ging het precies en wie is de bron dat deze gesprekken plaats zouden vinden?

(3)   ‘Uiteindelijk is op 9 maart 2016 besloten dat in plaats van de Rijksrecherche toch de SIO het onderzoek zou verrichten'. Vanwaar de wijziging in opvatting, als immers eerst wordt besloten dat het SIO niet aangewezen is om het onderzoek te doen?

Ondanks herhaaldelijke verzoeken van Follow the Money hier duidelijkheid over te verschaffen, heeft het OM meermaals laten weten het bij de reactie van 30 november te laten.

Naar aanleiding van de vragen gesteld door Follow the Money op 12 november jl. heeft Defensie 30 november jl. en 7 december uitgebreid gereageerd. De (vervolg)vragen en hierop volgende reactie(s) zijn hieronder terug te lezen:

Algemene opmerkingen; feitenverloop rondom aangifte

Bij e-mail van 12 november 2018 heeft u in verband met een artikel op Follow the Money over de werking van interne onderzoeken naar misstanden, de behandeling van klachten en omgang met klokkenluiders binnen Defensie een aantal vragen gesteld. Uit uw e-mail begrijp ik dat de aanleiding voor het stellen van deze vragen is gelegen in een onduidelijkheid over een aangifte die tegen een klokkenluider van de BSB (hierna: betrokkene) is gedaan.

U schrijft in dat verband dat door C-KMar tegenover de Onderzoeksraad Integriteit Overheid (OIO) is verklaard dat op 5 januari 2016 aangifte is gedaan bij de Rijksrecherche, maar dat uit documenten blijkt dat deze aangifte echter op 23 maart 2016 is gedaan bij de SIO door C-BSB.

Ik merk in dat verband primair op dat deze beschrijving van de feiten klaarblijkelijk op een misverstand berust. C KMar heeft op 5 januari 2016 tijdens de hoorzitting van de OIO melding gemaakt van het bij hem op dat moment bekende besluit van het OM om een strafrechtelijk onderzoek naar betrokkene in te stellen en de uitvoering daarvan door de Rijksrecherche. Zulks blijkt uit het hoorverslag van die zitting. In de tekst van het advies van de OIO d.d. 14 juli 2016 is echter – ten onrechte - een andere lezing van die verklaring opgenomen, namelijk dat C KMar op 5 januari 2016 zou hebben verklaard dat er aangifte zou zijn gedaan bij de Rijksrecherche. Dat deze door de OIO in het advies opgenomen andere verwoording van de door C KMar afgelegde verklaring onjuist is blijkt ook evident uit de feiten, aangezien de aangifte eerst op 23 maart 2016 door C-BSB bij de SIO is gedaan.

Beantwoording vragen

1. Was er sprake van strafrechtelijk onderzoek door de Rijksrecherche: zo ja, wanneer liep deze?

Er is sprake geweest van strafrechtelijk onderzoek onder gezag van het openbaar ministerie nadat door de behandelend officier van justitie, op basis van een oriënterend onderzoek, werd vastgesteld dat sprake was van een vermoeden van een strafbaar feit. In dat kader lag de vraag voor of de Rijksrecherche of de Sectie Interne Onderzoeken (SIO) van de KMar het onderzoek zou doen. Er heeft uiteindelijk geen strafrechtelijk onderzoek door de Rijksrecherche plaatsgevonden.

De resultaten van het oriënterend – intern – onderzoek door SIO zijn eind 2015 gedeeld met de behandelend officier van justitie. Deze laatste zag in de resultaten van het onderzoeksrapport voldoende aanleiding om een strafrechtelijk onderzoek op te starten. Aanvankelijk is door het openbaar ministerie besloten dat de Rijksrecherche het strafrechtelijk onderzoek zou verrichten, in plaats van de SIO zelf (zoals gebruikelijk zou zijn). Het strafrechtelijk onderzoek van de Rijksrecherche zou formeel aanvangen na akkoord van de Coördinatiecommissie Rijksrecherche (CCR). Normaliter is dit een interne formaliteit, waardoor de behandelend officier van justitie (OVJ), de SIO, en de onderzoekers van de Rijksrecherche reeds werkafspraken hebben gemaakt over het te verrichten strafrechtelijk onderzoek. Tussen januari en maart 2016 zijn vooruitlopend op een formeel akkoord van de CCR reeds voorbereidingshandelingen getroffen, zoals het informeren van betrokkene. De CCR heeft op 9 maart 2016 besloten dat de Rijksrecherche het strafrechtelijk onderzoek niet zou uitvoeren.

2. Wat is er vervolgens gebeurd met het onderzoek van de SIO naar aanleiding van de aangifte gedaan op 23 maart 2016?

Nadat de CCR had besloten dat de Rijksrecherche het strafrechtelijk onderzoek niet zou uitvoeren, heeft de OVJ besloten dat de SIO het onderzoek zou verrichten, onder gezag van de OVJ. Het onderzoek van de SIO is aangevangen met het opnemen van de aangifte met betrekking tot het handelen van betrokkene op 23 maart 2016. Op 30 september 2016 heeft betrokkene een brief ontvangen van het OM met de mededeling dat er naar aanleiding van de aangifte geen vervolging zal worden ingesteld.

3. Hoe verhoudt dit onderzoek (bij de SIO) zich tot het strafrechtelijke onderzoek naar schending van het ambtsgeheim?

Zie hierboven inzake het oriënterend onderzoek door de SIO en de reactie onder 2.

4. Indien er geen strafrechtelijk onderzoek liep: op basis waarvan is besloten om het e-mailverkeer van de klokkenluider door de SIO te laten lichten?

De SIO heeft eind 2015 in het kader van een oriënterend onderzoek naar een vermoedelijk strafbaar feit en na toestemming van de secretaris-generaal het Defensie-account (ook wel het MULAN-account genoemd) van betrokkene onderzocht. Een dergelijk oriënterend onderzoek wordt uitgevoerd indien er concrete vermoedens zijn van integriteitsschendingen. Afhankelijk van de resultaten van het onderzoek kunnen disciplinaire of andere maatregelen worden getroffen. Voorts kan worden besloten tot het doen van een aangifte tegen de betrokkene. In interne Defensiereglementen is vastgelegd in welke gevallen en onder welke voorwaarden een dergelijk onderzoek mag plaatsvinden. Een onderzoek naar het MULAN-account vereist toestemming van de secretaris-generaal. Deze toestemming is desgevraagd op 9 november 2015 verleend.

Reactie op uw (voorlopige) constateringen

In uw e-mail geeft u aan dat uit de bij u bekende informatie een aantal voorlopige constateringen naar voren komt. Om te voorkomen dat een beeld ontstaat dat niet op feiten is gebaseerd, wordt hierna ook op deze voorlopige constateringen gereageerd.

(a) Er is dan wel sprake van een misverstand, dan wel sprake van creatief omgaan met de waarheid voor wat betreft het al dan niet lopen van een strafrechtelijk onderzoek door de OM naar de klokkenluider
Defensie meent met de antwoorden op de door u gestelde vragen een en ander te hebben opgehelderd.

(b) Er is contact geweest met de Officier van Justitie door alle partijen, behalve met de klokkenluider over de status van het onderzoek door de Rijksrecherche;

De Klachtenadviescommissie heeft in haar advies geconcludeerd dat de informatievoorziening aan betrokkene omtrent de uitvoering van het strafrechtelijk onderzoek, toen dat eenmaal door het OM was gelast, tekort is geschoten. De klacht van betrokkene is op dat punt dan ook gegrond verklaard.

(c) Klokkenluider in kwestie is 7 maanden in de waan gelaten dat hem strafrechtelijke vervolging boven het hoofd hing. Dit gegeven is tegen hem gebruikt gedurende sollicitatiegesprekken, maar ook gebruikt als motivatie voor ordemaatregelen;

- Bij brief van 30 september 2016 heeft het openbaar ministerie aan betrokkene medegedeeld dat er naar aanleiding van de aangifte geen vervolging zal worden ingesteld. Voor het overige verwijs ik naar de reactie onder (b), waarin is aangegeven dat de informatievoorziening aan betrokkene omtrent de uitvoering van het strafrechtelijk onderzoek tekort is geschoten.

- U refereert aan ordemaatregelen naar aanleiding van het strafrechtelijk onderzoek. Betrokkene is op 4 januari 2016 door zijn plv. commandant geïnformeerd dat de Rijksrecherche strafrechtelijk onderzoek naar hem doet. Op 27 januari 2016 heeft een gesprek plaatsgevonden met betrokkene, diens raadsman en C-KMar over – onder andere - een tijdelijke tewerkstelling (TTW) op het OTCKMar. Deze TTW is geen ordemaatregel, hetgeen ook aan betrokkene is bevestigd per brief van 27 oktober 2016. Gelet op de verdenking van het strafbaar feit is aan betrokkene een beperking opgelegd om kennis te nemen van gerubriceerde c.q. gevoelige informatie. Deze beperking is per zelfde brief van 27 oktober 2016 opgeheven.

(d) Uw stelling dat strafrechtelijke vervolging tegen betrokkene is gebruikt gedurende sollicitatiegesprekken kan Defensie niet volgen.

(e) Gedurende de klachtenbehandeling zijn bovenstaande punten niet rechtgezet - maar is er daarentegen wederom contact geweest tussen alle partijen behalve met de klokkenluider zelf. Enkele voorbeelden: zo is er contact geweest tussen de voorzitter van de klachtencommissie en de OvJ en is laatstgenoemde gehoord als getuige zonder dat klokkenluider hiervan op de hoogte was (wat in strijd is met het reglement), er is door C-KMar een ondergeschikte gestuurd naar de hoorzitting van de klachtencommissie (wat eveneens in strijd is met het reglement).

- Het verloop van het strafrechtelijk onderzoek en de problematiek rondom de aangifte is tijdens de klachtbehandeling door de Klachtenadviescommissie in meerdere hoorzittingen aan de orde gekomen. De raadsman van betrokkene is in de gelegenheid gesteld om bij alle hoorzittingen aanwezig te zijn, tenzij dat (bijvoorbeeld in het geval van telefonisch horen) praktisch onmogelijk was. De raadsman van betrokkene heeft telkens de mogelijkheid gehad om inhoudelijk te reageren op alle hoorverslagen, ook die van de telefonische hoorzittingen. Dat de raadsman dit in veel van de gevallen om hem moverende redenen heeft nagelaten laat onverlet dat de mogelijkheid is geboden en volledige transparantie is betracht.

- De behandelend OvJ is door de voorzitter van de Klachtadviesinstantie als getuige gehoord, naar aanleiding van enkele klachten van betrokkene omtrent het verloop van het strafrechtelijk onderzoek. De Klachtenregeling Defensie en de op basis daarvan aan partijen bekend gemaakte procedurele voorschriften voorzien daarin. Betrokkene en diens raadsman zijn in de gelegenheid gesteld te reageren op het terzake opgemaakte verslag. Er is op dit punt niet in strijd met de Klachtenregeling Defensie gehandeld.

- C-KMar heeft zich bij de tweede hoorzitting ter behandeling van de tegen hem ingediende klachten wegens verhindering doen vertegenwoordigen door het Hoofd van het cluster Juridische Zaken Staf KMar. Naar aanleiding van een klacht omtrent deze vertegenwoordiging is een nader onderzoek naar de juistheid daarvan ingesteld, op grond waarvan de gang van zaken als juist is beoordeeld. Ook op dit punt is niet in strijd met de Klachtenregeling Defensie gehandeld.

Op basis van dit antwoord zijn de volgende vervolgvragen gesteld met name over de nog bestaande onduidelijkheden omtrent de aangifte:

(1) Aangezien de OIO een protocol heeft omtrent getuigenverklaringen, en alle betrokkenen minstens twee inzagemomenten hebben om feitelijke onjuistheden te voorkomen – maar ook de C-KMar meerdere mogelijkheden heeft gehad om opheldering hierover te verschaffen; wat zijn de overwegingen geweest hier drie jaar later beklag over te doen en niet eerder in het traject opheldering te verschaffen?

Zowel in het verslag van de hoorzitting van CKMar op 5 januari 2016 als in het concept-advies van de OIO was de verklaring van CKMar dat het Openbaar Ministerie had besloten een strafrechtelijk onderzoek in te stellen naar betrokkenen en dat de Rijksrecherche het onderzoek zou gaan uitvoeren, correct opgenomen. Eerst in het definitieve advies van de OIO is deze verklaring onjuist verwerkt. Bij brief d.d. 15 februari 2017 heeft de Secretaris-Generaal van het ministerie van Defensie de OIO hierover desgevraagd op de hoogte gesteld.

(2)   Er is inderdaad 23 maart aangifte gedaan, maar pas nadat bleek dat de RR geen strafrechtelijk onderzoek zou doen. De CCR gaf namelijk geen toestemming om over te gaan tot strafrechtelijk onderzoek (het gaat hier dus niet, zoals het antwoord suggereert, om een kwestie van ‘welke instantie het onderzoek’ zal uitvoeren). Het belangrijkste argument van de CCR was dat er sprake was van een arbeidsconflict en/of klokkenluiderssituatie, en dat de ‘eventuele schending van de geheimhoudingsplicht daar slechts instrumenteel aan was’. Desondanks en ‘contre coeur’ heeft de OvJ alsnog toestemming gegeven aan de SIO.

Ook dit gegeven werpt vragen op (overigens ook voor het OM, maar het onderstaande beperkt zich tot datgene wat betrekking heeft op Defensie).

Als er sprake was van een arbeidsconflict en/of klokkenluiderssituatie – waarom is alsnog besloten om (als een van de partijen in dit conflict en nadat de CCR geen toestemming verleende) aan te dringen op onderzoek naar de klokkenluider? Was de C-KMAR zich bewust van de onevenredige (machts)positie binnen dit conflict?

De stelling dat zou zijn aangedrongen op een onderzoek kan Defensie niet volgen.

Maar ook: als de SIO (die bij vermoeden van een strafbaar feit volgens de SG aanwijzing A/989) direct het OM moet inschakelen in eerste instantie werd gezien als niet de juiste instantie om het onderzoek naar de klokkenluider te doen, waarom was de SIO dan na het negatieve advies van de CCR ineens wel de juiste instantie? Wat is hier veranderd?

Het is niet aan Defensie uit te leggen wanneer een RR- of SIO-onderzoek volgt.

(3)   Ervan uitgaande dat de OIO inderdaad de getuigenverklaring van C-KMar per abuis verkeerd heeft genoteerd, dan werpt dit nieuwe gegeven ook weer vragen op.

Zo is te lezen in het hoorverslag van hoofd SIO Kleijbergen (9 november 2017; regel 246): ‘Ook zou een verklaring worden opgenomen van de voorzitter van de OIO met de vraag of hij klager heeft verzocht om stukken te verzamelen voor de OIO (getuige geeft aan dat het antwoord trouwens nee is).’

De OIO is door de SIO inzake de aangemerkte verdachte klokkenluider al voor de aangifte van maart 2016 gehoord. Betekent dit dat de SIO al onderzoek deed naar de klokkenluider zonder toestemming van het OM?

Deze aanname is niet correct.

(4)   Tot slot nog een laatste vraag. De volgende mensen waren betrokken bij gesprekken over het mogelijk schending van het ambtsgeheim door de klokkenluider:

CKMAR Generaal Brink,

PLV CKMAR Generaal Peperkoorn,

CHEF KAB Kolonel Wiersma,

HOOFD CLUSTER INTEGRITEIT Lkol Gakes,

HOOFD SIO Majoor Kleijbergen,

C-BSB Lkol Vroegh,

Officier van Justitie,

Hoofdofficier van Justitie,

Landsadvocaat,

PSG Mark Gaazebeek

In al die tijd was er geen sprake van een opdracht aan de Rijksrecherche om onderzoek te doen en is (op advies van de CCR) ook geen onderzoek verricht. Waarom dan wel op dit niveau diverse gesprekken? Als er (nog) geen sprake is van een onderzoek, acht Defensie deze inzet capacitair proportioneel?

Naar aanleiding van het onderzoek en advies van de OIO hebben er onder leiding van de PSG gesprekken plaatsgevonden met CKMar en betrokkene en zijn raadsman, in aanwezigheid van de landsadvocaat. Die gesprekken werden gevoerd om te komen tot compensatie en eerherstel van betrokkene. Het onderwerp van deze gesprekken was derhalve niet het strafrechtelijk onderzoek tegen betrokkene.