Tijdens de presentatie van het enquêterapport ‘Groningers boven gas’ was er veel aandacht voor de ‘rampzalige’ gevolgen van de gaswinning. Uitgebreid stilgestaan werd er, bij het leed dat Groningers al decennialang ervaren en dat in de rest van het land zo lang onopgemerkt is gebleven. De grote afwezige tijdens de presentatie: de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) en haar aandeelhouders Shell en ExxonMobil. Zij waren niet uitgenodigd, vertelde commissievoorzitter Tom van der Lee desgevraagd. 

Dat betekent niet dat de twee oliemaatschappijen in het rapport van de commissie buiten schot blijven. Tom van der Lee: ‘Ook de producent heeft een zorgplicht. Zowel de staat als de NAM en haar aandeelhouders hebben deze zorgplicht verzaakt.’ 

In veel berichtgeving rond de verschijning van het rapport, ligt de focus op de ellende voor de bewoners en de rol en verantwoordelijkheid van de overheid. In deze analyse kijkt Follow the Money naar die andere hoofdverantwoordelijke: de oliemaatschappijen. Hoe en wanneer hebben de zogenoemde ‘olies’ hun zorgplicht verzaakt?

Gebrekkige Informatievoorziening

De oliemaatschappijen hebben volgens de parlementaire enquêtecommissie stelselmatig verzuimd om voldoende informatie te verstrekken aan de verantwoordelijke minister, waardoor ook de Tweede Kamer niet altijd voldoende geïnformeerd was. Dit terwijl de kennis vaak wel aanwezig was bij de NAM en haar aandeelhouders.

Bij de start van de gaswinning in 1963 zijn er nog geen aanwijzingen voor nadelige bodembewegingen of aardbevingen. Begin jaren ‘70 heeft de NAM wel onderzoek gedaan naar de verwachte bodemdaling, maar de informatie wordt niet meteen gedeeld met de buitenwereld. 

Wanneer dat onderzoek in 1972 wel openbaar wordt, reageren met name de NAM en haar aandeelhouders met geruststellende woorden: ‘De minister van Economische Zaken meldt naar aanleiding van het onderzoek dat bodemdaling als gevolg van gaswinning gelijkmatig en beperkt zal zijn en niet zal leiden tot schade aan gebouwen.’

Na de aardbeving bij Assen in 1986 trekt geograaf Meent van der Sluis voor het eerst aan de bel en legt hij een link met de gaswinning. De NAM ontkent deze relatie zo lang mogelijk en ‘bagatelliseert de gevolgen van de gaswinning’. ‘We verwijzen dit beslist naar het rijk der fabelen,’ reageerde toenmalig NAM-woordvoerder Frank Duut destijds op deze ‘flauwekul’.

De gebrekkige informatievoorziening is een patroon, aldus de commissie. Doordat de NAM ‘zelden buitenstaanders voor een kritische toetsing’ van haar modellen vroeg, had de gaswinner een kennismonopolie dat ‘door niemand gecontroleerd werd.’ De commissie is stellig: de NAM had ‘te lang een kwalijk gebrek aan ambitie [...] om de expertise te vergroten’ en heeft de ‘kennisontwikkeling doelbewust beperkt gehouden.’

Stikstoffabriek wordt weg-gelobbyd

Shell en Exxon hielden niet alleen onwelgevallige feiten achter, maar lobbyden ook actief tegen alternatieven voor de winningen uit het Groningenveld. Toen die alternatieven beschikbaar kwamen, argumenteerden ze jarenlang dat de gaswinning niet zomaar kon worden verlaagd, omdat het gas uit Groningen bijzonder was en dus niet zomaar vervangen kon worden. Heel Nederland en grote afnemers uit het buitenland zouden van het Groningse gas afhankelijk zijn.

Uit het rapport van de enquêtecommissie blijkt nu dat de Gasunie al in 2012 in staat was geweest om 20 miljard kubieke meter gas te vervangen door gas uit andere bronnen te mengen met stikstof en daarmee ‘pseudogronings’ gas te maken. De oliemaatschappijen waren hiervan op de hoogte, maar lobbyden actief tegen de bouw van een stikstoffabriek waarin dit proces stelselmatig uitgevoerd had kunnen worden. Gasunie opperde al in 2014 de bouw van zo’n fabriek en drong er in 2016 nogmaals op aan, maar de ‘olies’ waren bang dat dit zou kunnen betekenen dat de rest uit het Groningenveld niet gewonnen zou mogen worden. Dat zou voor hen minder winst betekenen. 

Uit het rapport: ‘Vanaf 2012 verzetten de NAM en haar beide aandeelhouders Shell en ExxonMobil zich voortdurend tegen de mogelijkheid de winning uit het Groningenveld terug te brengen.’ Shell beschouwt het als een ‘moeras zonder ankers’: als eenmaal blijkt dat een lager winningsniveau veiliger is dan een hoger niveau, is het einde zoek, zo is de redenering.

Vlakke winning

Een ander advies dat mogelijk tot minder aardbevingen zou leiden, werd door de aandeelhouders juist gebruikt om de gaswinning niet te snel af te bouwen. Toezichthouder Staatstoezicht op de Mijnen (SodM) pleitte in het conceptrapport van 2012 voor ‘vlakke winning’: zo min mogelijk schommelingen in de gaswinning, omdat die voor meer aardschokken zouden zorgen.

Al in 2013 werd dit advies losgelaten; minder gaswinning – ondanks eventuele schommelingen – was toch veiliger. Toch hebben de oliemaatschappijen het idee dat vlakke winning bij zou dragen aan een lager risico op bevingen ook daarna nog gebruikt om de winning langzamer terug te schroeven. ‘De commissie stelt dat partijen de onduidelijkheid over het effect van een vlakke winning op de seismiciteit hebben aangegrepen als argument om de winning minder snel terug te schroeven.’

Van winningsplafond naar winningsdoelstelling

Ook de rol van gashandelbedrijf GasTerra wordt kritisch belicht door de enquêtecommissie. ‘Het was vanaf eind 2011 al de expliciete strategie van GasTerra om zo veel mogelijk Groningengas als toegestaan onder de plafondafspraak te verkopen. En om dat te kunnen realiseren was het vergroten van de vraag naar laagcalorisch gas een expliciete doelstelling. Dat doel is het hele jaar overeind gebleven ondanks de bevingen die voortduren en de onrust die in Groningen toeneemt,’ oordeelt de commissie.

Om hun doel te bereiken, werden argumenten aangepast of zelfs omgedraaid. Werd er in 2013 nog gezegd dat de hoge winning nodig was vanwege de koude winter, in 2014 werd die redenering omgedraaid. Dat jaar heeft de warmste winter gemeten sinds 1921, toch blijft de productie hoog.

Het resultaat: in 2013 werd de grootste hoeveelheid gas ooit gewonnen, bijna 54 miljard kuub. Terwijl het jaar ervoor de tot dan toe zwaarste beving had plaatsgevonden bij het Groningse Huizinge.

Het winningsplafond werd door GasTerra dus opgevat als winningsdoel. Werknemers van het handels-en leveringsbedrijf krijgen in 2014 een bonus op basis van het zo dicht mogelijk bereiken van deze doelstelling van 42,5 miljard kubieke meter gas. Een ‘puntlanding’, noemde Gertjan Lankhorst (toenmalig CEO van GasTerra) dit niet zonder trots in zijn verhoor door de enquêtecommissie. Het management van GasTerra geeft zichzelf in 2013 een tien voor het bereiken van het Groningenplafond.

Intussen bleef de NAM benadrukken dat het verminderen van de productie een schijnoplossing is die bovendien veel geld kost. De oplossing lag volgens het bedrijf in het versterken van huizen boven Loppersum.

Leveringszekerheid als rookgordijn

Ook de leveringszekerheid is volgens de commissie onterecht als een vaststaand gegeven – en daarmee als argument – gebruikt om de gaswinning koste wat kost door te laten gaan. Zowel de overheid als de oliemaatschappijen hadden baat bij onduidelijkheid over de leveringszekerheid.

Uit cijfers van GasTerra bleek al in 2012 dat de winning met 20 miljard kubieke meter gas omlaag kon (zie boven), maar deze cijfers werden niet gedeeld. Shell en ExxonMobil waren als aandeelhouders van GasTerra op de hoogte van deze ontwikkeling.

De vermenging van belangen in het zogenoemde gasgebouw komt de ‘olies’ hierbij goed uit. De selectieve informatie die toenmalig minister van Economische Zaken Henk Kamp rondom 2013 ontvangt, benadrukt de onzekerheden in de wetenschappelijke kennis en is niet volledig over de mogelijkheden tot productievermindering zonder problemen voor de leveringszekerheid. Daarmee was de informatie volgens de commissie te veel gericht op de belangen van het gasgebouw en niet op het publieke belang van de veiligheid van Groningers.

Korte lijntjes

Volgens de commissie kon de informatievoorziening zo gebrekkig zijn, omdat de lijntjes in het gasgebouw kort waren. Niet alleen hadden de leden hetzelfde doel – maximale winning – ook de gezamenlijke diners vooraf aan vergaderingen droegen bij aan ‘instandhouding en versterking van de naar binnen gerichte cultuur van de verschillende partijen in het gasgebouw waarvan de ambtenaren net zo goed deel uitmaken al de commerciële partijen. Er is sprake van een old boys network,’ concludeert de commissie.

Die korte lijntjes uitten zich er bijvoorbeeld in dat het advies van SodM uit 2015 aan de minister van Economische Zaken wordt besproken in aanwezigheid van de directeuren van de oliemaatschappijen. Dit was heel ongebruikelijk en toenmalig Inspecteur-generaal der Mijnen Harry van der Meijden voelde zich dan ook ‘totaal overrompeld want daar hoorde de NAM, laat staan haar aandeelhouders, gewoon niet bij.’ De aanbevelingen uit het advies worden na het gesprek niet overgenomen.

Formeel waren de lijntjes ook kort. De NAM schreef tot 2017 mee aan de beantwoording van Kamervragen en was voortdurend goed op de hoogte van de gedachtenontwikkeling binnen het ministerie.

En ook NAM-aandeelhouder Shell had nauwe contacten met de overheid. Voormalig Shell-CEO Ben van Beurden zegt premier Mark Rutte als ‘vriend’ te beschouwen. Na een van de jaarlijkse gesprekken tussen de twee mannen beschrijft Shell in een memo aan Rutte de grote zorgen bij de aandeelhouders van de NAM over de trend van verlaging: ‘Rutte toonde zich tijdens diner met Shell executive committee gecommitteerd aan 27 miljard [kubieke meter, red.], hopen dat dit nog steeds van kracht is en dat ook EZ hier achter staat, want wij ontvangen zowel vanuit EZ als vanuit de VVD signalen dat het lager moet.’

De huidige inspecteur-generaal der Mijnen, Theodor Kockelkoren, omschreef deze verhouding als ‘vier handen op een buik’.

Private winsten, socialisering van de kosten

Aandeelhouders Shell en ExxonMobil hebben samen 66 miljard euro verdiend aan de gaswinning in Groningen. Tegelijkertijd hebben ze een grote rol gespeeld in het aansturen op beperking van de kosten voor schade en versterking, stelt het rapport: ‘Als de NAM al welwillend op signalen van de buitenwereld reageert, zijn het vaak de aandeelhouders Shell en Exxon die op de rem trappen. [...] ‘De juridische afdelingen van de oliemaatschappijen lijken bang te zijn voor de precedentwerking elders ter wereld van al te royale vergoeding voor gedupeerden.’

Nu na zestig jaar de gaswinning uit het Groningenveld eindigt, willen Shell en Exxon ook nog gecompenseerd worden voor het gas dat ze niet meer kunnen winnen. Toen in 2018 werd besloten de gaskraan eerder dan gepland helemaal dicht te draaien, sprak de overheid in het ‘akkoord op hoofdlijnen’ met de oliemaatschappijen af dat ze af zouden zien van deze claims op ongewonnen gas. ‘Toch vragen de oliemaatschappijen nu compensatie voor gederfde inkomsten vanwege het versneld afbouwen van de gaswinning.’ 

‘Stuitend’, aldus commissievoorzitter Van der Lee. En behalve moreel verwerpelijk, is deze claim volgens de commissie ook onterecht. ‘Een juridisch argument hiervoor is dat het recht op winning is vervallen doordat de oliemaatschappijen zelf wilden dat de Staat alle verantwoordelijkheid overnam via een winningsplicht voor de NAM. Maar fundamenteler vindt de commissie dat de versnelde afbouw noodzakelijk is voor de veiligheid van Groningers.’

Tijdens de verhoren hadden de Shell-bestuurders hun monden vol van goede bedoelingen voor Groningen, ‘draagvlak in de regio’ en ‘alles wat we doen is voor de Groningers’. Met dit rapport hebben diezelfde bestuurders een concrete aanbeveling in handen om die woorden om te zetten in daden.

Het ligt niet in de macht van de enquêtecommissie om de oliemaatschappijen te houden aan hun toezeggingen, erkent commissievoorzitter Van der Lee desgevraagd. ‘We kunnen ze niet dwingen, maar we hebben het expres expliciet genoemd, omdat we vinden dat het oplossen van de ereschuld een gedeelde verantwoordelijkheid is. We hebben hoop dat ze nu wél de belangen van Groningers voorop stellen.’