Een van de meest bizarre situaties in mijn loopbaan als journalist maakte ik vorig jaar mee. Samen met mijn collega Kim van Keken stond ik aan het hek van de Haagse kantoorvilla van de Facultatieve Groep B.V. waar VVD-voorzitter Henry Keizer een persconferentie gaf. Kim en ik hadden Keizer in een serie artikelen op de korrel genomen. Uit ons onderzoek bleek dat hij een immoreel zakenman was die ten koste van tienduizenden leden van een vereniging zijn zakken had gevuld. We hadden volgens de VVD-partijvoorzitter een sfeer gecreëerd van ‘die dikke die deugt niet’ en hij besloot ons die ochtend in april niet op zijn persconferentie toe te laten. Een grote kale kleerkast riep de namen van de collega’s af die naar binnen mochten. Één voor één. Van Keken, Smit en enkele collega’s van PowNed hoorden daar niet bij.

Vandaag vieren we de Internationale Dag van de Persvrijheid. Alleen valt er niet zo veel te vieren want meer dan ooit is de persvrijheid in het geding. De machtigste man op aarde, de Amerikaanse president Donald J. Trump, heeft de pers openlijk de oorlog verklaard. Een maand na zijn inauguratie weigert Trump journalisten van The Guardian, BBC, CNN en The New York Times de toegang tot een persconferentie. Hij fulmineert doorlopend over journalisten. ‘The news doesn’t tell the truth. They have no sources!’ En: ‘They are the enemy of the people’. Mensen die de vrijheid van meningsuiting een groot goed achten, noemt hij ‘foolish people’. It’s ‘frankly disgusting the way the press is able to write whatever they want to write,’ zegt Trump in een ontmoeting met de Canadese premier Justin Trudeau. Journalisten zijn ‘scum’ en ‘slime’.

Trump valt de pers aan omdat ze volgens hem de waarheid niet vertellen. Je kunt niet zeggen dat de pers foutloos opereert, zeker niet. Er is inderdaad veel op de journalistiek aan te merken. Net als in andere bedrijfstakken valt ook daar de nodige incompetentie, lafheid en cliëntelisme te bespeuren. Daar komt onze beroepsgroep echt niet onder uit.

Schaamteloos

Maar er is meer aan de hand. We leven sinds het einde van de jaren negentig in een tijdperk waarin door afbrokkelende verdienmodellen van media, steeds geringere aantallen journalisten een baan hebben. En zij die nog een baan hebben gaan vaker gebukt onder de knoet van de fabrieksmatig denkende uitgevers die waarheidsvinding proberen te vangen in spreadsheets. Journalisten moeten meer maken in minder tijd. Ruimte om feiten te controleren, laat staan te achterhalen, is er vaak niet. En zo komt er lulkoek in de krant. ‘Flat earth news’ noemde de Britse journalist Nick Davies dat in zijn gelijknamige boek uit 2009.

Ook in Nederland kunnen we er wat van, zo weten we sinds de bonnetjesaffaire 

Maar dat is iets anders dan bewust en structureel liegen. En dat is wat Donald Trump doet. Afgelopen maart schepte hij er tijdens een speech zelfs op over hoe hij de eerder genoemde Trudeau had voorgelogen. De cijfers mogen er ook zijn. Gedurende zijn presidentschap maakte Trump al meer dan 3000 keer een leugenachtige of misleidende opmerking.

Trump is zonder enige twijfel de man die schaamtelozer liegt dan welke andere na-oorlogse Westerse politicus dat ooit heeft gedaan. Toch kunnen we er in Nederland ook wat van, zo weten we sinds de bonnetjesaffaire die twee ministers en een staatssecretaris de kop kostte. Omdat ze schaamteloos logen. Dat deed onze premier ook, maar hij kwam ermee weg. En dankzij het niet aflatende graafwerk van onderzoeksjournalist Bas Haan van Nieuwsuur, dat uitmondde in het boek De rekening voor Rutte, weten we dat. Lang leve de vrije pers.

Geïnstitutionaliseerde leugens

Helaas is het zo met onze politici gesteld dat ze er geen lering uit trekken. Het liegen of het manipuleren van de waarheid is in Den Haag zelfs iets dat geïnstitutionaliseerd lijkt te raken. Eind vorig jaar onthulde wederom Nieuwsuur (Bas Haan) dat de onafhankelijkheid van het onderzoek van het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum (WODC) ‘met voeten wordt getreden’. Het WODC wordt politiek gestuurd, zo bleek. Er worden wel meer rapporten door zogenaamd onafhankelijke onderzoeksbureaus geproduceerd, waar van alles mee mis blijkt te zijn, zo lieten de perikelen rond de luchthaven Lelystad zien.

Dit soort ‘onafhankelijke’ onderzoeksbureaus worden ook ingezet om journalistieke producties een ander aanzien te geven. Bij FTM krijgen we er steeds vaker mee te maken. Zo lieten de heren van de Supportersclub Oranje een rapport componeren om het door FTM blootgelegde gegraai te legitimeren. De gemeente Den Haag arrangeerde eveneens een document dat het predikaat ‘onafhankelijk’ kreeg opgeplakt om de onthullende publicaties van Follow the Money en De Correspondent over de subsidieput The Hague Security Delta een ander aanzien te geven.

De meest verontrustende aanslag op Nederlandse democratische beginselen was afkomstig van kabinet-Rutte III: de afschaffing van de dividendbelasting. Die bleek eind vorig jaar opeens in het regeerakkoord te zijn gemoffeld. Zonder dat het thema in één enkel verkiezingsprogramma was opgenomen. Zonder dat er een houdbare redenering achter school. Kosten: jaarlijks 1,4 miljard. Euro. Tot in de eeuwigheid. En dat scheelt de Nederlandse samenleving minimaal 30 miljard euro, rekende ik uit. Een aanslag op de rijksbegroting die uiteindelijk door de burger zal moeten worden betaald. Ten faveure van bedrijven als Unilever en Shell die direct toegang hebben tot onze premier. Dit alles om hoofdkantoren voor Nederland te behouden en – in de woorden van Rutte – ‘de verdiencapaciteit’ van ons bedrijfsleven te garanderen. Er zijn alleen geen feiten te vinden die dit kunnen onderbouwen, becijferde econoom Bas Jacobs al eind vorig jaar. In een radiogesprek met ondergetekende noemde hij het afschaffen van de dividendbelasting een duidelijk voorbeeld van ‘machtsmisbruik’.

Dat de vrijheid van meningsuiting op het offeraltaar van populisten ligt, mag als zorgelijk worden bestempeld

De memo’s over het afschaffen van de dividendbelasting – waarvan Rutte beweerde ‘geen herinnering’ te hebben en waar de oppositie al maanden om vroeg – bleken opeens tóch te bestaan. Het debat dat vorige week volgde, vormde een nieuw dieptepunt. ‘Kennelijk is het geaccepteerd om te denken dat de waarheid een kwestie van perceptie is,’ tweette Binnenhof-watcher Sywert van Lienden op de dag van het debat.

De perceptie is ook vloeibaar, zo weten de betrokkenen. ‘Nu ziet men Rutte weer even als onbetrouwbaar, iemand die glashard kan liegen – maar over een paar weken is hij weer de gewiekste overlevingskunstenaar, die bij politieke junkies respect afdwingt vanwege zijn adembenemende wendbaarheid, hij doet ’t toch maar,’ schreef NRC-columnist Bas Heijne afgelopen zaterdag.

Maar mensen zijn niet achterlijk. Het vertrouwen wordt keer op keer geschaad. De teleurstelling en woede die daaruit voortkomen, vormen een rijke voedingsbodem voor lieden als Geert Wilders en Thierry Baudet. Hoe zij tegen persvrijheid aankijken blijkt onder meer uit hun bereidwilligheid om de corrupte premier van Hongarije Viktor Orbán publiekelijk te omarmen. Orbán is daadkrachtig en zet hekken bij grenzen om islamitische vluchtelingen buiten de deur te houden. Hij draait ook de vrije pers in zijn land langzaam maar zeker de nek om. Maar dat is blijkens zijn populariteit, ook in Nederland, kennelijk geen probleem.

Gevangenis

Dat het uiterst kostbare voortbrengsel van de Verlichting en de door populisten vaak genoemde Europese Joods-Christelijke cultuur – de vrije pers en daarmee de vrijheid van meningsuiting – op het offeraltaar van diezelfde populisten ligt, mag op zijn minst als zorgelijk worden bestempeld.

Evenals de moordaanslagen op de Europese onderzoeksjournalisten Ján Kuciak uit Slowakije en de Maltese Daphne Caruana Galizia. Intussen vormt zich aan de grens van Europa ‘de grootste gevangenis voor professionele journalisten ter wereld’. Dat is hoe Turkije door de ngo Reporters sans frontières (RSF) wordt genoemd. In hun jaarlijkse Persvrijheidsindex zakte het land van potentaat Erdogan naar een 157e plek. Stijf onderaan, op de 180e plek, bungelt Noord-Korea. Nederland staat trots derde, achter Noorwegen en Zweden. Twee plaatsen hoger dan vorig jaar. Daar mogen we trots op zijn. We wonen in een land waar de persvrijheid groot is en het journalistieke vak op een hoog niveau wordt beoefend. Laten we dat vooral koesteren. Opdat de onthullingen van journalisten, ook al staan die voor een gesloten hek, sjoemelende machthebbers ten val kunnen blíjven brengen.