‘Graag het gebruikelijke,’ de 57-jarige Loreen Hackett tikt op het glas en krijgt meteen van de barman een rum-cola in haar handen gedrukt. Het is nog rustig in de bar waar de getatoeëerde Amerikaanse graag vertoeft in de weekenden. Ze weet dat het ijs in de drankjes hier gemaakt wordt van gefilterd kraanwater, net als in de rest van het dorp. Ze hoeft zich even geen zorgen te maken over de vervuiling.

Hackett woont in het Amerikaanse Hoosick Falls in de staat New York, een idyllisch dorpje een paar uur ten noorden van de stad New York, te midden van weelderige bossen en grote stukken landbouwland.

Maar het dorp is ook vervuild. ‘We hebben hier ons eigen PFAS-Tsjernobyl,’ zegt Hackett. Verschillende bedrijven hebben Hoosick Falls blootgesteld aan vervuiling met gevaarlijke PFAS-chemicaliën. Hackett: ‘Het dorp telt ongeveer 3500 inwoners, en heeft wel vijf superfund-sites.’ Dat zijn plekken die door de staat of door de landelijke regering zijn aangeduid als extreem vervuild.

De regering Biden is van plan de PFAS-vervuiling aan te pakken. Ze maakt er in totaal ruim 10 miljard dollar voor vrij. Over heel de Verenigde Staten zijn maar liefst bijna 3000 met PFAS vervuilde plekken geïdentificeerd – en zijn nog heel veel plekken niet onderzocht. Over de hele wereld zijn er nog talloze meer. 

In Nederland zijn er ook al een aantal ‘PFAS-hotspots’ gevonden: Schiphol, de omgeving van Chemours en de Westerschelde. De PFAS zijn afkomstig van bedrijven die ze gebruiken of gebruikten in hun productieproces, of van plekken waar PFAS-houdend blusschuim is gebruikt. 

Producenten als 3M en DuPont (nu Chemours) weten al tientallen jaren dat de stoffen schadelijk zijn. Iedere keer dat onderzoek de schadelijkheid van een soort PFAS aantoont, vervangen de bedrijven die door een soort die er erg op lijkt. Ook in Nederland hebben deze bedrijven ernstige vervuiling veroorzaakt. Tot in ons drinkwater.

Veel kankergevallen

De PFAS-vervuiling in Hoosick Falls werd voor het eerst ontdekt in 2014 door inwoner Michael Hickey. Zijn vader werkte bij de lokale vestiging van het Franse bedrijf Saint-Gobain en stierf op 68-jarige leeftijd aan nierkanker. Het viel Hickey op dat er erg veel kankergevallen waren in de kleine gemeenschap. 

Hij liet samen met een bevriende dokter het kraanwater testen en wat bleek: er zaten extreem veel gevaarlijke PFAS in. Toen Loreen Hackett via diezelfde dokter – toevallig ook haar dokter – op de hoogte werd gesteld van de PFAS-vervuiling, begon ze zich meteen in te lezen. 

En toen viel het kwartje. Het lage geboortegewicht van haar kleinkinderen, de immuunproblemen en artritis die ze zelf had, misschien zelfs haar borstkanker. Het viel mogelijk allemaal te linken aan de chemicaliën in haar drinkwater. ‘Mijn familie en ik zijn de catalogus voor wat er mis kan gaan met PFAS,’ zegt de Amerikaanse.

Hackett liet samen met haar dochter en kleinkinderen haar bloed testen. De ‘veilige waarde’ voor de vier bekendste soorten PFAS is op dit moment vastgesteld op 6,9 μg/L (6,9 microgram per liter bloed). Hackett had maar liefst 266 μg/L PFOA in haar bloed. En ook haar kleinkinderen, toen nog vier en zes, kwamen ruim boven de 100 μg/L uit. ‘Mijn dochter raakte in paniek. Ze was doodsbang. Zelf was ik vooral kwaad. Hoe kon dit gebeuren? Hoe hebben deze bedrijven weg kunnen komen met het willens en wetens vergiftigen van mensen?’

In Nederland zijn de gehaltes PFAS in het drinkwater en in het bloed een stuk lager dan in de VS, maar ook wij kennen onze PFAS-schandalen. In 2008 vond er een incident plaats op Schiphol, waarbij blusschuim met PFAS weglekte in de bodem en in het grondwater. In 2015 schreef Follow the Money voor het eerst over de PFAS-vervuiling bij de Chemours-fabriek in Dordrecht, waarna er een onderzoek werd ingesteld naar de vervuiling. Mensen die vlakbij de fabriek wonen kunnen inmiddels zelfs geen groenten meer uit hun moestuin eten.

Recent nog kwamen ook de ontzettend hoge PFAS-gehaltes in de Westerschelde onder de aandacht, afkomstig van de 3M-fabriek bij Antwerpen en het afvalverwerkingsbedrijf Indaver. Die laatste moet PFAS-afval verbranden, maar loost het voor een deel in het water, ontdekte Zembla.

Via drinkwater en andere bronnen zijn de PFAS ook in het bloed van Nederlanders en Belgen terechtgekomen. Op de plekken waar bloedwaarden zijn gemeten, kwamen die voor een groot deel ver boven de ‘veilige’ waarden uit. Hoe dichter bij de bron van de vervuiling, hoe erger. De hoge bloedwaarden wijzen op een grotere kans dat er nadelige gezondheidseffecten ontstaan.

Strengere ‘veilige’ waarden

Het aantal wetenschappelijke onderzoeken over de gezondheidseffecten van PFAS groeit wereldwijd in rap tempo. Het is vrijwel nooit echt goed nieuws. De stoffen blijken steeds schadelijker dan gedacht. Daarom wordt de norm voor wat nog ‘veilig’ is steeds strenger. 

In Nederland mag op dit moment 87,5 nanogram per liter (ng/L) PFOA in het drinkwater zitten, en 150 ng/L GenX-stoffen. Het zijn een paar druppels in een groot zwembad, maar toch noemde advocaat Rob Bilott – bekend van de Hollywoodfilm Dark Waters – deze normen een aantal jaar geleden al ‘erg hoog’. Ook het RIVM zei in een advies in 2021 nog dat de Nederlandse drinkwaternormen omlaag moesten.

In het nieuwste gezondheidsadvies adviseert het Amerikaanse gezondheids- en milieuagentschap (EPA) een maximale hoeveelheid PFOA in drinkwater die maar liefst tweeëntwintigduizend keer lager is dan de Nederlandse norm: 0,004 ng/L. Ook voor een andere bekende soort, PFOS, schrijft de EPA een zeer lage waarde voor van 0,02 ng/L. 

De nieuwe ‘veilige waarden’ voor deze twee bekendste PFAS-soorten zijn zo streng, dat ze er eigenlijk gewoon niet meer in mogen zitten. Of deze waarden ook haalbaar zijn is echter de vraag. Een recent Zweeds onderzoek (2022) toont aan dat de hoeveelheid PFAS in regenwater bijna overal ter wereld al boven de EPA-adviezen ligt. 

Twee andere veelvoorkomende soorten PFAS – GenX-stoffen en PFBS – hebben op dit moment nog ietsje hogere advieswaarden, omdat er nog te weinig onderzoek is gedaan naar de effecten ervan op mensen.

Geboren met PFAS 

De nieuwe EPA-adviezen zijn gebaseerd op een levenslange blootstelling en beogen ‘alle mensen, inclusief mensen uit kwetsbare bevolkingsgroepen en levensfasen, te beschermen tegen nadelige gezondheidseffecten’. Het agentschap houdt er daarbij rekening mee dat er ook PFAS uit andere bronnen vandaan kunnen komen, zoals voeding, lucht en consumentenproducten.

Boven de richtwaarden kunnen volgens de EPA negatieve gezondheidseffecten optreden. Bij kinderen zijn bij zeer lage waarden al problemen met het immuunsysteem vastgesteld, waardoor ze bijvoorbeeld minder goed reageren op vaccins. Verder noemt de EPA risico’s op hart- en vaatziekten en kanker. Hoeveel PFOA en PFOS in drinkwater leiden tot risico op kanker, gaat de organisatie nog uitzoeken.

Ook houdt de EPA er rekening mee dat de stoffen effect kunnen hebben op het geboortegewicht van baby’s en de ontwikkeling van kinderen. Verschillende studies hebben aangetoond dat PFAS via de placenta aan baby’s worden doorgegeven. 

Dat hebben ze in ‘PFAS-Tsjernobyl’ Hoosick Falls aan den lijve ondervonden. Emily Marpe, een vriendin van Loreen Hackett, had als grote droom om samen met haar partner nog een kind te krijgen. Op dat moment had ze al twee kinderen, en woonde ze in haar droomhuis in het nabijgelegen Petersburgh. Ze was er helemaal klaar voor. Maar haar droom kwam bruusk tot een einde toen ze in 2016 ontdekte dat haar drinkwater zwaar vervuild was met PFAS.

‘Ik herinner me nog het moment dat ik de envelop met de resultaten van onze bloedtesten terugkreeg,’ vertelt ze geëmotioneerd. Ze maakte de envelopjes om beurten open. Haar dochter testte 207 μg/L, op dat moment het hoogst geteste kind in de Verenigde Staten. ‘Dat is een loterij die je niet wil winnen,’ zegt Marpe. Zij zelf had 323 ng/L in haar bloed, haar partner 422 μg/L. Evenveel als een Chemours-werknemer. Marpe: ‘Ik vond dat zo erg, ik moest kokhalzen in mijn auto in de garage. Ik denk dat dat ook de eerste keer is dat mijn kinderen mij zagen huilen.’ 

De resultaten hadden ook praktische implicaties. Het gezin moest meteen stoppen met tanden poetsen met kraanwater, en douchen mocht niet langer dan drie minuten. Marpe zag zich uiteindelijk gedwongen om haar droomhuis te verlaten en keerde terug naar geboortedorp Hoosick Falls, waar inmiddels overal drinkwaterfilters waren geïnstalleerd. Haar kinderwens gaf ze uit noodzaak op.

In 2018 raakte ze toch zwanger. De vervuiling in haar bloed hield haar volledig in de greep. Iedere echo was ze bang dat er iets mis was met het kindje, zozeer dat ze er niet van kon slapen. 

Ondanks de voorzorgsmaatregelen werd haar dochtertje geboren met 75,9 μg/L PFAS in haar bloed, waarschijnlijk doorgegeven via de placenta. Marpe: ‘Het was alsof de grond onder m'n voeten werd weggeslagen. Ze had meer PFAS in haar lijfje dan 90 procent van alle mensen in Hoosick Falls, verbijsterend. En ze heeft niks misdaan. Wij allemaal niet.’ 

Na de geboorte besloot ze om geen borstvoeding te geven, omdat de PFAS in haar lichaam ook via moedermelk doorgegeven wordt aan de baby. ‘Dat was een hele pijnlijke beslissing.’

PFAS in moedermelk

Uit metingen in opdracht van Zembla bij tien Nederlandse moeders in de buurt van de Chemours-fabriek in Dordrecht blijkt dat ook zij een beperkte hoeveelheid PFAS hebben doorgegeven via de moedermelk. Verschillende moeders die in de uitzending van afgelopen donderdag aan het woord komen zijn bezorgd. ‘Er wordt altijd gezegd dat borstvoeding goed is voor het immuunsysteem. Maar deze stoffen tasten je immuunsysteem juist aan,’ vat Zembla-onderzoeker Roelof Bosma de reacties samen. Een advies over wanneer je wel of niet borstvoeding moet geven met PFAS in je bloed, kan voorlopig nog niemand geven, omdat onduidelijk is vanaf welke hoeveelheid PFAS de positieve effecten van borstvoeding teniet worden gedaan. 

In de Verenigde Staten wordt daarom hard gewerkt aan zo’n advies. Epidemioloog Erin Bell van de University at Albany kijkt samen met collega’s naar de effecten van PFAS op de gezondheid van mensen die dicht bij zeven PFAS-hotspots wonen. Ze hopen dat de resultaten over de hele wereld gebruikt kunnen worden, zegt ze tegen Follow the Money. Het team kijkt naar indicaties van chronische ziektes bij volwassenen en kinderen en naar de ontwikkeling van jonge kinderen.  

Ook pleit Bell voor meer budgetten voor onderzoek naar de effecten van PFAS in moedermelk. ‘We moeten zo snel mogelijk onderzoek doen om een borstvoeding-richtlijn te ontwikkelen. Mensen vinden dat terecht een hele lastige keuze, dus we hebben data nodig voor betere aanbevelingen.’

Nederlands drinkwater is een substantiële PFAS-bron

De hoeveelheden PFOA en PFOS in het Nederlandse drinkwater liggen ver boven wat de EPA veilig acht. Dat geldt vooral voor drinkwater gemaakt uit oppervlaktewater. 

Ons oppervlaktewater is zodanig met PFAS vervuild, dat het RIVM in juni van vorig jaar al aankondigde dat je nergens in het land veilig iedere dag zelfgevangen vis kan eten. In de Westerschelde is dat zelfs maar een vis per jaar.

Voor wat betreft het grondwater ‘moet de bulk nog komen,’ zegt RIVM-wetenschapper Arjen Wintersen. ‘In een aantal decennia is de bodem opgeladen tot een bepaald punt. Sommige PFAS bewegen zich snel tot diepere lagen en komen zo snel in het ondiepe Nederlandse grondwater terecht, andere doen daar langer over.’

Daarom doet het RIVM onderzoek naar hoe snel PFAS door de bodem zakken, en wat dat betekent voor bijvoorbeeld de drinkwaterwinning. De stoffen glippen namelijk zo door het grootste deel van de waterfilters heen.

Het RIVM vroeg vorig jaar al uitdrukkelijk om een strengere drinkwaternorm (4,4 ng/L aan PFOA-equivalenten), maar die is nog niet door het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) ingevoerd. 

Het ministerie wil daarover pas een besluit nemen als het een landelijk overzicht heeft van hoeveel PFAS er in het drinkwater zitten, en van de opties om die te beperken. Met die handvatten komt het RIVM in november. ‘Dan zullen we aangeven op welke manier we het drinkwateradvies kunnen invoeren,’ zegt de woordvoerder van het ministerie tegen Follow the Money. Met het EPA-advies doet het voorlopig nog niets.

‘Nul uit de pijp’

Het RIVM gaat ook onderzoek doen naar de verspreiding van PFAS via andere bronnen dan drinkwater, in opdracht van de ministeries van IenW, Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). Het RIVM stelde namelijk vorig jaar vast dat de algehele blootstelling aan de stoffen – via voedsel en drinkwater – in ons land te hoog ligt. 

De uitstoot van de bekende bronnen in Nederland is al sterk teruggeschroefd. Waar Chemours in 2013 nog 7000 kg GenX-stoffen legaal mocht lozen, was dat in 2021 nog maar 5 kg. Maar voor Joop Keesmaat en Kees van der Hel is dat nog steeds te veel. Ze gaan door tot er ‘nul uit de pijp’ komt. De mannen zijn onderdeel van een actiegroep van omwonenden die iedere week – inmiddels 126 keer – een hoopje vuile grond ‘terugbrengt’ naar de Chemours-fabriek. Dat doen ze om hun onvrede te uiten over de vervuiling. 

PFAS-verbod 

Om te voorkomen dat de ene soort PFAS steeds weer wordt vervangen door de volgende, werkt Europa mede op aanzet van Nederland aan een algeheel PFAS-verbod. De Amerikaanse Loreen Hackett zou niets liever willen dan dat hetzelfde in de Verenigde Staten gebeurt.

Dit jaar kende Hoosick Falls wel een kleine winst. De bedrijven Honeywell, Saint Gobain en 3M schikten voor 65 miljoen dollar in een zaak tegen huiseigenaren van het dorp, vanwege de waardevermindering van hun huizen door de PFAS-vervuiling. DuPont is het enige bedrijf dat de zaak doorzet in de rechtbank. 

Maar voor mensen als Loreen Hackett en Emily Marpe is dit een schrale troost. Zij hebben de chemicaliën al in hun bloed, net als hun kinderen. Het zal nog jaren duren voor die er weer uit gaan. 

Iedere keer dat Marpe langs de vervuilers rijdt, steekt ze haar middelvinger op. ‘Ik heb altijd geleerd mijn eigen rommel op te ruimen; verantwoordelijkheid te nemen. En dat er meer in het leven is dan geld. Het is gewoon smerig. Het zijn slechte mensen.’