Thijs de Kort, ecotoxicoloog van het RIVM, glundert. Eindelijk is het zover: na drie jaar zwoegen mag hij het voorstel voor een verbod op pfas bekendmaken, samen met zijn collega’s uit vier andere landen. Dat deden ze op 7 februari in een zaaltje bij de Permanente Vertegenwoordiging van Nederland in Brussel. ‘Het is een grote dag voor ons.’ 

Pfas zijn op z’n zachtst gezegd reden tot zorg. Ze stapelen zich op in ons lichaam, zijn al bij kleine hoeveelheden slecht voor onze gezondheid en zijn niet weg te krijgen uit ons milieu. Ze worden ook nog eens overal ter wereld aangetroffen, tot in de meest afgelegen gebieden. ‘Het zijn de door de mens gemaakte stoffen die het langst blijven bestaan,’ aldus De Kort.

Enkele pfas-soorten zijn om die redenen al verboden, maar die verboden leidden weer tot het gebruik van nieuwe pfas, met gelijkwaardige samenstellingen en eigenschappen. Op dit moment worden jaarlijks nog zo’n 75.000 ton van de stoffen uitgestoten bij de productie en het gebruik ervan – de afvalverwerking nog niet eens meegenomen. 

Daarom besloot Nederland drie jaar geleden samen met Duitsland, Denemarken, Noorwegen en Zweden de stoffen als groep te willen verbieden. De landen sloegen de handen ineen om uitgebreid onderzoek te doen naar de mogelijkheden van zo’n verbod in Europa.

Een volledige ban op pfas kán niet, zeggen deskundigen, daarvoor zijn er te veel belangrijke toepassingen

Gisteren presenteerden zij hun voorstel voor deze nieuwe wetgeving, dat ze al eerder indienden bij het Europese Chemische Agentschap. Maar alle pfas in Europa verbieden is makkelijker gezegd dan gedaan. Er is vrijwel geen industrie waar geen pfas gebruikt worden.

Een volledige ban kán niet, zeggen de deskundigen bij de Permanente Vertegenwoordiging van Nederland. Daarvoor zijn er te veel belangrijke toepassingen van pfas, zoals die in de medische industrie. Het werd dus een restrictie – met uitzonderingen – in plaats van een verbod.

Maar ook een onmiddellijke restrictie wezen ze van de hand. ‘Daardoor zouden faillissementen dreigen en ontslagen vallen,’ zei beleidsadviseur Richard Luit van het RIVM tijdens de presentatie. ‘Daarnaast missen we dan als maatschappij heel belangrijke producten waarvoor pfas nodig zijn.’ De landen pleiten nu voor een gefaseerde aanpak, waarbij per toepassing wordt bekeken wanneer een alternatief haalbaar is. 

De verwachting is dat de Europese lidstaten in 2025 een beslissing nemen over de restrictie. Die zou dan ten vroegste in 2026 of 2027 ingaan.

Waarom zijn pfas zo belangrijk?

Wanneer het woord ‘pfas’ valt, denken veel mensen aan pannen, regenjassen en tapijten. Dat heeft onder andere te maken met Hollywoodfilm Dark Waters, waarin de hoofdpersoon, advocaat Rob Bilott, met veel misbaar al zijn pannen uit de kast gooit en de tapijten van de vloer trekt wanneer hij ontdekt dat er pfas in zitten.

Het zijn echter maar een paar voorbeelden van de talloze producten waar de stoffen in gebruikt worden. Van zonnepanelen tot beschermende kleding voor hulpverleners, en die moeten binnenkort – als het voorstel wordt aangenomen binnen anderhalf jaar – allemaal worden vervangen. Dat creëert de nodige dilemma’s: zijn producten zonder pfas wel duurzaam? En zijn ze veilig?

Zonnepanelen en warmtepompen

Verschillende artikelen in de tech- en energiesector bevatten pfas. Zo zitten ze in zonnepanelen, warmtepompen, laptops en telefoons, batterijen voor elektrische voertuigen en worden ze gebruikt om chips te maken. Pfas worden dus gebruikt in producten die voor de energietransitie erg belangrijk zijn. 

‘Daar kunnen op termijn verschillende Europese doelstellingen botsen,’ zegt Thijs de Kort van het RIVM. ‘Het doel om gifvrij te zijn, en de energietransitie.’

Zo blijven PEM-brandstofcellen, die worden gebruikt om elektriciteit op te wekken uit waterstof, voorlopig uitgezonderd van het verbod. De membranen van die cellen worden gemaakt van pfas. ‘Die vormen een klein, maar essentieel onderdeel van de brandstofcel,’ zegt onderzoeker Toke Winther van Environmental Protection Agency Denmark.

Bepaalde producten kunnen wel met alternatieven gemaakt worden. Zo bestaan er voor zonnepanelen al pfas-vrije oplossingen.

Een andere moeilijkheid is dat landen buiten Europa – bijvoorbeeld in Azië – wel nog pfas gebruiken bij hun productieprocessen in de hoog-competitieve tech-sector. Tjeerd Bokhout, senior consultant van Royal Haskoning DHV, onderzocht het gebruik van pfas in de tech- en energiesector. 

Bokhout zei in een interview dat hij verwacht dat Azië het Europese voorbeeld zal volgen. ‘Een na-ijleffect kan verkort worden als Aziatische landen de producten niet meer in Europa mogen afzetten. We moeten niet het pesticiden-scenario herhalen. Die mochten nog heel lang in Europa geproduceerd en geëxporteerd worden. Dan stopt het gebruik dus niet.’

Textiel & papier

In de textiel- en papiersector worden eveneens veel pfas gebruikt. Tapijten, meubels en voedselverpakkingen worden met de stoffen behandeld om ze vetafstotend of vuurbestendig te maken. 

Voor het overgrote deel van deze toepassingen zal binnenkort een Europees verbod gelden. Regenjassen en andere kleding kunnen vrij makkelijk worden vervangen door pfas-vrije alternatieven.

Implanteerbare medische materialen als stents en borstimplantaten mogen nog twaalf jaar langer pfas bevatten

Een belangrijke uitzondering is de behandeling van veiligheidskleding voor hulpverleners, zodat die water- en hittebestendig zijn. Die mogen nog steeds pfas bevatten, ondanks het feit dat de kleding pfas loslaat. De kleding mag ook opnieuw met pfas behandeld worden. ‘Voor de veiligheid.’

De uitzonderingen die de langste transitietijd krijgen, zijn medisch van aard. Implanteerbare medische apparatuur als stents, pacemakers, en borstimplantaten mogen nog twaalf jaar langer pfas bevatten dan andere producten. Voor dit soort materialen bestaan nog geen alternatieven, en het kost veel tijd die te ontwikkelen. Zo speelt de wachttijd voor een certificaat een rol, en het feit dat het heel nauw luistert welke nieuwe stoffen je gebruikt.

Voeding

In Nederland krijgen we volgens een schatting van het RIVM te veel pfas binnen via ons drinkwater en onze voeding. Onlangs zijn in Brussel Europese maximale gehalten vastgesteld voor pfas in voeding, die vanaf 1 januari 2023 gelden. De NVWA houdt daar toezicht op. Voorlopig gelden die maxima enkel voor vlees, vis en eieren, maar op den duur kunnen daar andere soorten voedsel bij komen. 

Pfas in voedselverpakkingen zijn in Nederland al sinds maart 2022 grotendeels verboden. Maar de industriële machines die met voedsel in contact komen, krijgen in het Europese voorstel een uitzondering voor vijf jaar. Het gaat dan bijvoorbeeld om bakplaten en andere machines die met pfas zijn behandeld om vetafstotend te zijn.

Dat Nederland voortrekker is van de restrictie, is niet toevallig. Door een incident bij Schiphol in 2010, waarbij een grote hoeveelheid blusschuim vrijkwam, kreeg ons land met pfas-vervuiling te maken.

Enkele jaren later werden ook in de omgeving van chemiebedrijf Chemours in Dordrecht hoge concentraties pfas aangetroffen. In 2015 gooide Follow the Money een balletje op: als in de VS de stoffen gevonden zijn rond de fabriek van DuPont, zou dat dan in Nederland ook niet zo zijn?

Nederlandse instanties gingen op onderzoek uit en vonden hoge concentraties van de stoffen in de omgeving van de fabriek. 

Sindsdien is er van alles gebeurd aan het pfas-front: van moestuintjes waar mensen voorzichtig moesten zijn met het eten van groenten en fruit, tot de woede van bouwend Nederland omdat er plotseling strenge eisen golden voor het verplaatsen van grond.

Wereldwijd volgden de onderzoeken elkaar in rap tempo op, en de stoffen blijken overal te zitten: in het regenwater, drinkwaterbronnen en in de bodem. Tot op de hoogste bergen en in het bloed van de dieren van de Noordpool. 

Ook mét een verbod zullen we nog jarenlang geconfronteerd worden met de gevolgen, omdat de stoffen niet vanzelf afbreken. Sommige bedrijven – waaronder afvalverwerkers in Noord-Brabant en Zuid-Holland – mogen de stoffen zelfs nog lozen in het milieu. Die lozingen zullen in het Europese verbod niet meegenomen worden. Daar is enkel gekeken naar de uitstoot tijdens het gebruik en de productie van pfas. 

Uitstoot via bijvoorbeeld afvalverwerking zal nog lange tijd doorgaan, zegt ook Thijs de Kort. ‘Het is niet omdat dit voorstel er ligt, dat er geen uitstoot meer is. Op de lange termijn hopen we die op deze manier in te perken.’

De ministers van Volksgezondheid en IenW kondigden afgelopen donderdag in een Kamerdebat over pfas en gezondheid aan dat ze 6,6 miljoen euro vrijmaken voor een driejarig landelijk onderzoeksprogramma naar pfas-blootstelling. Zo willen de ministeries de belangrijkste routes in kaart brengen die ons blootstellen aan pfas, en die terugdringen.

Het verbod is daar een handvat voor, maar zal dus ten vroegste in 2026 of 2027 in werking treden. Als het in de huidige vorm wordt aangenomen, zou het volgens de indienende landen op termijn 95 procent van de pfas-uitstoot in het milieu wegnemen. 

‘Regrettable substitution’

Staatssecretaris Vivianne Heijnen van Infrastructuur en Waterstaat (CDA) zei donderdag in het Kamerdebat dat ze wil vermijden dat de vervangers van pfas eveneens schadelijk zijn voor het milieu. Dat wordt ook wel ‘regrettable substitution’ genoemd. Ze pleitte ervoor om producten ‘safe by design’ te maken: dat op voorhand wordt gekeken of ze ook echt wel goed kunnen afbreken.

Volgens de deskundigen is het mogelijk dat chemici op zoek gaan naar alternatieven die heel erg op pfas lijken, en daar dan een atoom aan toevoegen waardoor ze niet meer onder de definitie vallen. 

Dagblad NRC schreef gisteren dat wetenschappers die stoffen al ontdekten. ‘Als ze er een chloor-atoom aan toevoegen kan dat,’ zegt beleidsadviseur Richard Luit van het RIVM. ‘We zullen moeten afwachten wat er komt. Als zo’n groep vervangende stoffen uiteindelijk ook een groot probleem blijkt te zijn, moeten we misschien opnieuw zo'n voorstel opstellen.’