Feiten versus fake news in Bergen op Zoom
In het gemeentehuis van Bergen op Zoom is verontwaardigd gereageerd op ons artikel over de innige relatie tussen de gemeente en tabaksfabrikant Philip Morris, die er een fabriek heeft. Maar in plaats van onderbouwd te reageren, bestempelden de woordvoerders van de gemeente ons artikel als ‘fake news’ en beschimpen zij de boodschappers.
Het artikel over de innige relatie tussen de gemeente Bergen op Zoom en Philip Morris, dat hier vorige week is gepubliceerd, staat volgens Erwin Stander, de woordvoerder van de gemeente, vol ‘onwaarheden’. Zo vol dat er, als Stander ze allemaal zou benoemen, ‘geen artikel (zou) overblijven’.
Dat liet de woordvoerder van gemeente Bergen op Zoom ons weten toen we het artikel voorafgaand aan publicatie aan de gemeente voorlegden. Op de vraag om welke onjuistheden het ging, is echter nooit een concreet antwoord gekomen.
Sinds de publicatie van het artikel ‘De tabaksgemeente, de zwarte stift en de verdwenen memo’s’ zet Standers collega Peter van der Graaf de lijn in lokale media door. ‘Elke zin valt te betwisten’, aldus deze woordvoerder op 21 juli in BN de Stem over ons artikel.
Waar ging het verhaal ook alweer over?
Ons Wob-verzoek naar de contacten tussen de gemeente en de tabaksfabrikant leverde 1362 pagina’s aan gemeentelijke documenten op. Daaruit bleek dat de gemeenteraad voor Philip Morris heeft gelobbyd, dat ambtenaren met PM-officials naar de EU reisden, dat de gemeente huurders voor leegstaande PM-panden zocht, en dat de burgemeester zich leende voor sluikreclame voor de nieuwe smeulsigaret IQOS. Het artikel is geheel gebaseerd op die interne gemeentelijke documenten, en voorzien van meerdere letterlijke citaten. Welbeschouwd beweert de gemeente Bergen op Zoom dat haar eigen interne stukken vol fouten staan.
En dat is niet het enige. Van der Graaf zegt tegen de lokale media dat de gemeente ‘verontwaardigd’ is over ‘de afwezigheid van bewijs voor de stellingen die geponeerd werden’ en over ‘het achterwege blijven van fact checking’. Daarmee schuift hij niet alleen de 1362 pagina’s door de gemeente zelf aangeleverd bewijs terzijde, maar impliceert hij ook dat wij ons conceptartikel niet ter wederhoor hebben voorgelegd.
De lokale media namen deze beweringen klakkeloos over. Althans: zij hebben ons niet gevraagd wat er van die beweringen klopt. Zo fungeerden de lokale media als spreekbuis van de gemeente.
Voor zover wij kunnen nagaan, ging BN de Stem daarin het verst.Op 21 juli, nog dezelfde ochtend dat wij ons artikel publiceerden, verscheen er een nieuwsbericht op de website van de krant. De titel: ‘Bergen op Zoom onderhoudt schimmige relatie met tabaksfabrikant Philip Morris’. Dit kritische en op feiten gebaseerde bericht werd echter binnen een paar uur verwijderd, waarna het eerdergenoemde artikel op de website verscheen.
Van verschillende – aantoonbaar onjuiste – beweringen die Van der Graaf in dat artikel deed, hadden we BN de Stem al in de maanden voorafgaand aan onze publicatie op de hoogte gesteld. Neem bijvoorbeeld de bewering dat de gemeente ‘steeds keurig geantwoord’ zou hebben tijdens de wob-procedure: al in oktober 2017 hebben wij tegenover BN de Stem uitgebreid gedocumenteerd dat de gemeente niet ‘steeds keurig’ heeft geantwoord tijdens de wob-procedure. Ons artikel is gebaseerd op documenten van de gemeente zelf; ook dat hebben we meermaals aan BN de Stem uitgelegd.
Saillant detail: de redacteur die voor BN de Stem gemeentewoordvoerder Van der Graaf interviewde, is Coen Hagenaars. Volgens zijn LinkedIn-profiel was Hagenaars van oktober 2013 tot januari 2015 zelf ook werkzaam voor de afdeling communicatie van de gemeente Bergen op Zoom.
BN de Stem laat ons weten niet op onze vragen over haar werkwijze te kunnen reageren, omdat zowel de hoofdredacteur als diens vervanger afwezig zijn. Hagenaars zelf geeft aan dat we voor vragen bij zijn hoofdredacteur moeten zijn, en dat hij verdere correspondentie over het onderwerp 'niet in behandeling' neemt. Waarom Bergen op Zoom onweersproken het woord kreeg, blijft vooralsnog dus onopgehelderd.
Drie interne memo’s over Philip Morris blijken opeens spoorloos te zijn verdwenen
De Volkskrant nam wel de moeite om de documenten die we hebben verzameld en de richtlijnen van FCTC en VWS te bekijken, en legde de vinger op de zere plek: ‘Wie het landelijke protocol erop naleest, kan concluderen dat Bergen op Zoom hier niet naar heeft gehandeld.’
In essentie gaat ons artikel over het onweerlegbare feit dat de gemeente niet transparant is over haar contacten met Philip Morris. Volgens het door Nederland ondertekende FCTC-verdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie en volgens richtlijnen van het ministerie van VWS moet zij die contacten zo beperkt mogelijk houden, en de verslagen daarvan (notulen, brieven, memo’s, mails, enzovoort) publiceren. Zo kunnen de burgers en de media controleren of de tabaksindustrie de gemeente mogelijk gebruikt om te lobbyen tegen hen onwelgevallig beleid.
In oktober 2017 had Bergen op Zoom slechts vier documenten over de contacten met Philip Morris op haar website staan; pas acht maanden na ons Wob-verzoek kwamen 1362 pagina’s aan documenten in de openbaarheid. In de tussentijd heeft Bergen op Zoom de wob-procedure gerekt, in talloze documenten informatie weggelakt, bepaalde verslagen niet verstrekt, en verwarring gezaaid door lijsten met documenten door elkaar te husselen. Bovendien blijken drie eerder nog aanwezige interne memo’s over Philip Morris opeens spoorloos te zijn verdwenen.
Wij hebben op basis van dit alles geconcludeerd dat de relatie van de gemeente met Philip Morris schimmig is. Tweede Kamerlid Henk van Gerven (SP) deelt die mening en heeft naar aanleiding van onze publicatie vragen gesteld aan staatssecretaris Blokhuis (VWS). ‘Bent u het ermee eens dat er geen goede controle kan plaatsvinden, als gemeenten zoals Bergen op Zoom geen volledige openbaarheid geven over interne memo’s, terwijl dit wel verplicht is?’
De SP-fractie in Bergen op Zoom noemt in een verklaring op haar website de antwoorden van de gemeente ‘niet bevredigend’. ‘De SP fractie wil dat de schimmigheid stopt en dat het College volledige inzage gaat geven in dit dossier aan de gemeenteraad.’ De partij vraagt zich verder af of de gemeente voortaan de richtlijnen over de omgang met de tabaksindustrie zal naleven. Ook het Bergse PvdA-raadslid Joey van Aken pleit voor transparantie over de contacten tussen gemeente en grote werkgevers, zo laat hij in een reactie aan ons weten. ‘Die met tabaksfabrikant Philip Morris in het bijzonder,’ voegt hij eraan toe. ‘Die richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie en VWS zijn er niet voor niks.’
In plaats van haar beperkte transparantie te adresseren en de verdwenen memo’s openbaar te maken, opent de gemeente Bergen op Zoom de aanval op de boodschapper. In lokale media krijgt zij daarvoor alle ruimte. Laten we echter duidelijk zijn: de gemeente ‘weerspreekt’ onze bevindingen wel, maar weerlegt ze niet.
De gemeente Bergen op Zoom wenste niet op dit stuk te reageren.
Vlak na publicatie stuurde BN de Stem-hoofdredacteur Hille van der Kaa ons een reactie, die wij hier integraal overnemen:
Het bericht waar je naar verwijst is tot stand gekomen op basis van jullie eigen persbericht en berichtgeving via het ANP. In het kader van hoor- (jullie zijde in het persbericht) en wederhoor hebben we de gemeente gevraagd een reactie te geven. Hierbij vonden wij het niet nodig om jullie nog eens extra te benaderen, omdat jullie zijde van het verhaal al is belicht vanuit het persbericht dat jullie zelf hebben opgesteld.
Het bericht in BN DeStem gaat over het verschil van zienswijze op (de inhoud van) een rapport. Het is geen oordeel over de inhoud van het rapport. Zoals je weet vonden wij zelf het onderzoek niet overtuigend genoeg om het zelfstandig als feitelijk verhaal te publiceren. Follow the Money vond dit wel en dat is helemaal prima. Ieder journalistiek medium maakt (gelukkig) zijn eigen keuzes. Wij hebben er dus echter voor gekozen om de inhoud van het rapport niet sec naar buiten te brengen, maar te kiezen voor een andere invalshoek. Namelijk die van het verschil van zienswijze op (de inhoud van) het rapport.
Merk hierbij op dat de belangrijkste vraag onbeantwoord blijft: waarom liet BN de Stem de gemeente Bergen op Zoom ongecontroleerd aan het woord, terwijl de krant op de hoogte was van aantoonbaar onjuiste beweringen?
