Dat Philips en ‘Europa’ nauwe banden onderhouden, mag inmiddels geen nieuws meer heten. Reeds in de jaren tachtig, toen lobbyen in Brussel nog in de kinderschoenen stond, was de elektronicagigant er van de partij. Destijds wilden Europese elektronicafabrikanten de Japanse concurrentie met zijn goedkope televisies van de Europese markt weren, door Europese standaarden op te werpen waar de Japanners niet aan konden tippen. Philips klom tot in de hoogste bomen om dat voor elkaar te krijgen.

Hoewel het die strijd uiteindelijk verloor door verzet van Groot-Brittanië, slaagde Philips er onder voorman Wisse Dekker in 1983 wel in om samen met andere grote Japan-vrezende industrieën de European Round Table of Industrialists (ERT) op te zetten: een machtige lobbyclub met als belangrijkste agendapunt het versterken van de Europese interne markt om de concurrentie van buiten het hoofd te kunnen bieden. Dat was een stuk succesvoller; hun beleidsagenda vormt sindsdien een voedingsbodem voor veel belangrijke ontwikkelingen van de Europese Unie, zoals de invoering van de euro. 

Inmiddels is Philips overal in Brussel. Het bedrijf laat zich door grote Brusselse koepelorganisaties en adviesbureau’s vertegenwoordigen in allerlei regelgevingstrajecten zoals de octrooiwetgeving, data-wetgeving, handelswetgeving, de gezondheidsindustrie, milieuplannen, consumentenregels en ga zo maar door. Ook op eigen houtje heeft het concern geen enkele moeite om toegang tot de top van de Europese Commissie te krijgen.

Wat betreft het binnenhengelen van Europees geld voor onderzoek en innovatie, behoort Philips zelfs tot de kopgroep van het Nederlandse bedrijfsleven, met maar liefst vijf vermeldingen in de top 100 van grootste ontvangers. Bij elkaar trok de Europese Commissie sinds 2014 ruim 40 miljoen euro uit voor projecten waar de multinational bij betrokken was.

Gloeilampverbod

Als er sinds het begin van deze eeuw één zaak is die de lobbytechniek van Philips illustreert, dan is het de succesvolle lobby voor een Europees verbod op de gloeilamp. Onder de kop ‘de lamp die kapot moest’ beschreef de Volkskrant in 2012 de deal die het electronicabedrijf daarvoor had gesloten met de milieulobby. 

Terwijl de nieuwe bedrijfstakken van Philips hun groene imago uitventen, heeft de lichtdivisie een heel ander motto meegekregen

In dat artikel wordt fijntjes uiteen gezet hoe de Europese lichtlobby ELC, met Philips als grootste aangesloten lampenbedrijf, in 2002 doorkrijgt dat er misschien méér te winnen valt door op strengere milieumaatregelen vooruit te lopen dan die uit alle macht tegen proberen te houden. Zeker aangezien de grote spelers in de lichtindustrie liever zagen dat consumenten heel andere producten van hen zouden gaan afnemen: producten zoals de spaarlamp, die innovatiever en dus duurder zijn.

Milieuorganisatie Greenpeace zag hier een mooie kans in, en samen met de lichtfabrikanten toog de groene lobbyclub naar Brussel. Aldaar werd de ongebruikelijke samenwerking met open armen ontvangen: de industrie en de milieulobby die eensgezind maatregelen eisen, dat was bijna te mooi om waar te zijn. 

Achteraf rezen er nog wel twijfels, toen bleek dat het gloedvolle verhaal dat beleidsmakers voorgeschoteld hadden gekregen niet waterdicht was. De vervangende spaarlampen hadden bijvoorbeeld niet de kwaliteit die consumenten gewend waren, waardoor die zich beroofd zagen van een vertrouwd, goed werkend en goedkoop product. Toch kon Philips zich bogen op een groen succes en had het Greenpeace aan zijn zijde weten te winnen. Een relatie die, blijkens de nieuwe Philips-inrichting van het Greenpeace-kantoor te Amsterdam en de complimentenregen van de groene lobbyclub aan het adres van de elektronica-fabrikant, zijn vruchten afwerpt.

Wat bij die goede relatie bovendien heeft geholpen, is dat Philips de afgelopen jaren zijn focus heeft verschoven. Was het vroeger een ouderwets productiebedrijf in elektronica en lampen, tegenwoordig profileert Philips zich als expert in innovatieve medische technologie, waarbij volop is ingezet op een duurzaamheidsstrategie. De lichtdivisie werd verzelfstandigd en naar de beurs gebracht onder een nieuwe naam, Signify. Nog altijd worden de Signify-lampen onder het Philips-merk verkocht, hoewel het oorspronkelijke moederbedrijf gestaag zijn aandeel erin aan het afbouwen is.

TL-buizen

Maar daar eindigt het verhaal niet. Want terwijl de nieuwe bedrijfstakken van Philips hun groene imago uitventen, heeft de lichtdivisie een heel ander motto meegekregen: zo lang mogelijk vasthouden aan het oude. In 2016, het jaar dat Philips’ lichtdivisie naar de beurs gaat, schrijft de fabrikant in zijn strategische nota dat de ‘aloude handel’ in lichtproducten nog altijd het meest winstgevend is en dat hier dus volop op wordt ingezet. Zeker als in 2017 blijkt dat Philips minder led-verlichting verkoopt dan verwacht, onderstreept de fabrikant onder het kopje ‘2018 en verder’ in zijn jaarverslag dat het ook de komende jaren van plan is om als laatste bedrijf in de wereld ouderwetse verlichting te blijven verkopen — de zogenaamde ‘last man standing’-strategie.

‘De TL-buis is een fantastische moneymaker’

De verkoop van TL-buizen valt onder deze strategie. En met goede reden, vertelt Martijn Dekker. Hij begon ooit als natuurkundige bij Philips, maar stapte ruim een decennium over naar een baan als hoofd techniek bij Lemnis, de ledlampendivisie van het Nederlandse bedrijf Tendris. Met zijn razendsnelle led-innovaties wist dat bedrijf Philips in korte tijd in het nauw te drijven, juist op het moment dat die laatste met behulp van het slim belobbyde gloeilampverbod zijn technisch achterhaalde spaarlampen aan de man probeerde te krijgen.

Toen zelfs IKEA met Lemnis’ ledlampen in zee ging, was het definitief: Tendris won de slag om de consument. Maar wat betreft de TL-buizen, die vooral door bedrijven aangekocht worden, houdt Philips nog een belangrijke troefkaart in handen. Dekker: ‘Fabrikanten als Philips en het Duitse Osram konden lange tijd min of meer het alleenrecht op de verkoop van TL-buizen houden, omdat voor het maken daarvan op heel veel vlakken kennis vereist is die maar weinig fabrikanten hebben.’

Inmiddels is Dekker aangesteld als topman bij Seaborough, een bedrijf van de Amsterdamse investeerder Momentum Capital. Het innovatieve concern produceert het soort led-technologie waarmee kwikhoudende TL-buizen vervangen kunnen worden. Hij vervolgt: ‘Als je dus zoals Philips die specifieke competenties eenmaal hebt, zijn die lampen heel goedkoop om te vervaardigen en kan je er hoge winstmarges op maken, terwijl een eventuele concurrent eerst de hoge investeringskosten weer zou moeten terugverdienen. Bovendien beheersen bedrijven als Philips en Osram in Europa een groot deel van de distributiekanalen, waardoor er van buiten de Unie niet makkelijk op de markt is in te breken. Zo is de TL-buis een fantastische moneymaker, wat je met led van zijn lang zal zijn leven niet meer zal behalen: die technologie kent hogere kosten en heeft te maken met meer competitie. Zolang kwikhoudende TL-buizen nog geoorloofd zijn, hebben de gevestigde fabrikanten dus weinig te vrezen.' 

Kwikregels

Ook op dit vlak lanceerde de Europese Unie een decennium geleden echter nieuwe plannen. En die waren níet in het voordeel van de gevestigde lichtindustrie: per 2011 zou een nieuwe richtlijn van kracht worden om het gebruik van elektronische apparatuur met gevaarlijke stoffen in Europa te beperken. De meeste kwikhoudende spaarlampen en TL-buizen zouden zelfs moeten verdwijnen, omdat bewezen is dat ook kleine hoeveelheden kwik in het milieu zeer schadelijk kunnen zijn voor mens en dier.

Dit was uitermate slecht nieuws voor de gevestigde lichtindustrie, die zich toch al steeds verder in het nauw gedreven wist. De lichtlobby liet zijn duurzame houding dan ook per direct varen: gauw bedisselde de industrie vijf jaar uitstel van het verbod, met als excuus dat duurzame alternatieven zoals led nog onvoldoende ontwikkeld waren om de positie van de energiezuinige kwiklampen over te nemen. 

Op zich was dat pleidooi niet geheel onterecht, vindt Dekker: ‘Het uitzicht op het economisch rendabel uitbaten van het led-alternatief voor TL-buizen was destijds nog niet goed genoeg. Vijf jaar later waren bedrijven als de onze daar echter een stuk verder mee. Op dat moment hadden we graag gezien dat het verbod was ingegaan, zodat we een eerlijke kans hadden en niet meer hoefden te concurreren met de goedkopere, maar veel minder duurzame TL-verlichting.’

Tijd rekken

Maar begin 2015, een jaar voordat het verbod dan toch zou ingaan, valt er een brief op de mat bij de Commissie. Afzender: LightingEurope, de opvolger van de Europese lichtkoepel ELC. De organisatie wordt in die periode geleid door Diederik de Stoppelaar, een man die zijn carrière maakte binnen de lichtdivisie van Philips. Het verzoek: opnieuw uitstel van het verbod op TL-verlichting, omdat de markt er nog altijd niet klaar voor zou zijn.

De Commissie neemt het verzoek van de machtige lichtkoepel serieus en laat een rapport opstellen dat onderzoekt wat de stand van zaken is. Wanneer dat halverwege 2016 verschijnt, doet het de toorn van de gevestigde elektronicafabrikanten ontwaken. Onomwonden stellen de wetenschappers van het ‘Öko-Institut’ dat de tijd zijn werk heeft gedaan en dat Europa klaar is om van het merendeel van de giftige kwikbuizen – zoals de meest gebruikte T8-variant – over te stappen op de milieuvriendelijker alternatieven die er inmiddels beschikbaar zijn. De aanbeveling: per 2018 kan het verbod op de TL-buizen van kracht gaan. 

Philips, Osram en de andere TL-buisproducenten rest dan nog maar één optie: rekken wat er te rekken valt. Immers, ieder jaar dat de Commissie het verbod nog niet laat ingaan, is een jaar dat ze de riante marges op hun langwerpige ‘moneymakers’ kunnen blijven maken. 

In juli 2016 wordt de lobby afgetrapt. Krap een maand nadat het Öko-rapport bij de belanghebbenden op de mat is gevallen, stuurt LightingEuropa een brief op hoge poten naar de Commissie, afdeling ‘Milieu’. Daarin vegen de lobbyisten de conclusies van de wetenschappers van tafel: die hebben broddelwerk afgeleverd, vinden ze. De bevindingen van het Öko-Institut worden ‘niet gestaafd door feiten’ en de onderbouwing is ‘op veel punten onvoldoende’. Bovendien zou het verbod, indien doorgevoerd, ‘resulteren in de onmiddellijke dood’ van de TL-buisindustrie, terwijl het volgens de lobbyisten echt niet zo is dat er genoeg alternatieven voorhanden zijn. Zowel consumenten als bedrijven zouden hier zwaar onder lijden, omdat het hen op kosten zou jagen.

Kortom: niet een verkoopverbod zou de overgang van TL naar duurzaam moeten dicteren, maar de markt. Precies het tegenovergestelde wat de industrie tien jaar ervoor nog bepleitte om het einde van de gloeilamp te forceren.

Het rapport van het Öko Institut verschijnt uiteindelijk pas een jaar nadat het verbod van kracht had moeten gaan

Het is de eerste in een reeks brieven, mails en een ‘presentatie’ waarmee de Commissie wordt bestookt en die FTM in handen heeft. Halverwege september krijgt zelfs vice-Commissievoorzitter Frans Timmermans een smeekbede opgestuurd. Hij is tenslotte een hooggeplaatste landgenoot van de twee ondertekenaars Diederik de Stoppelaar en Jan Denneman, respectievelijk secretaris-generaal en voorzitter van LightingEurope, die beiden hun wortels in het Nederlandse Philips hebben. 

Opnieuw beklagen De Stoppelaar en Denneman zich over het Öko-rapport: volgens hen is de informatie die zij hadden aangeleverd, onvoldoende meegenomen. ‘LightingEurope dringt erop aan dat een professionele herbeoordeling van de conclusies in het rapport overwogen wordt’, aldus de lobbyisten. Timmermans stuurt de brief door naar de afdeling ‘Milieu’, die kort doch beleefd reageert dat de initiatieven van de lobby gewaardeerd worden en dat alle relevante informatie zal worden meegewogen.

Banenrapport

De lobbyisten schieten evenwel raak wanneer ze in september dat jaar ook een eigenhandig in elkaar gedraaid rapport opstellen waarin wordt gerept over de vermeende negatieve ‘sociaal-economische impact’ van een verbod. De ban op de TL-buizen zou volgens de lichtfabrikanten leiden tot het ‘vroegtijdig sluiten’ van lampfabrieken en het verlies van 20.000 ‘Europese banen’. Dat pleidooi raakt een gevoelige snaar bij de Brusselse beleidsambtenaren. Uit openbaar gemaakte documenten blijkt dat kort daarop tijdens een ontmoeting tussen LightingEurope en de Commissie hierover verder wordt gesproken, waarna de Commissie een belangrijke kniebuiging doet: opnieuw moeten de Öko-wetenschappers aan de slag, ditmaal om het potentiële verlies van banen in kaart te brengen. 

Het is een zegen voor de lichtfabrikanten, die zo extra tijdswinst binnenhalen. In januari 2017 doet de Commissie de opdracht voor het rapport de deur uit; LightingEurope mag ook input leveren. Het duurt vervolgens opvallend lang voordat de uitkomsten gepubliceerd worden. Hoewel Öko in eerste instantie als opleveringsdatum september 2017 aanhoudt, verschijnt het rapport uiteindelijk pas halverwege 2019 — bijna een jaar nadat het reeds uitgestelde verbod van kracht had moeten gaan. Een Commissie-ambtenaar erkent desgevraagd de vertraging tegenover FTM, maar wil niet dieper ingaan op het achterliggende proces.

Ook het rapport zelf brengt de discussie weinig verder. Een van de opvallendste punten is dat, hoewel juist de lichtindustrie had verzocht om het in haar ogen dramatische banenverlies in kaart te brengen, zij vervolgens niet bereid is gebleken om gegevens daaromtrent te verstrekken in het kader van het onderzoek. Zo schrijven de wetenschappers dat de betrokken elektronicagiganten weigerden dergelijke informatie te geven omdat het ‘niet in lijn zou kunnen zijn met mededingingsregels en het de positie van LightingEurope-leden zou kunnen compromitteren’ — een claim die verder niet hard wordt gemaakt. 

Op de website van Signify staan volop LED-lampen die in de bestaande armaturen passen

Verder heeft het rapport een hoog enerzijds/anderzijds-gehalte, waarbij bijvoorbeeld potentieel banenverlies door het sluiten van fabrieken wordt afgewogen tegen nieuwe banen door innovatie. De wetenschappers onthouden zich ditmaal van eenduidige conclusies; hun aanbeveling uit 2016 trekken ze in ieder geval niet in. Wél wordt duidelijk dat, zou het verbod inderdaad al van kracht zijn gegaan in 2016, dit minstens 500 tot 600 kilo kwik per jaar in het Europese milieu had gescheeld. Bovendien draagt een snelle uitfasering van de TL-buizen bij aan het halen van de Parijs-doelstellingen omtrent CO2-uitstoot, mogelijk zelfs met meer dan 1,5 procent van de totale ambities.

Philips’ reactie

Signify, zoals Philips’ lichtdivisie nu heet, houdt vast aan een andere lezing. In een reactie erkent het bedrijf achter de strategie van LightingEurope te staan, maar vooral omdat dit juist béter voor het milieu zou zijn: ‘LightingEurope neemt de impact van álle duurzaamheidsaspecten mee om ervoor te zorgen dat het verbod zorgt voor een verbetering van het milieu, in plaats van een extra belasting’, laat het bedrijf weten. ‘Een te vroeg verbod op TL-verlichting zal een neveneffect opleveren van één miljoen ton aan afval van armaturen die vervangen moeten worden, plus de bijbehorende energie en materialen die het kost om de nieuwe armaturen te produceren, te vervoeren en te installeren.’

Philips’ eigen technologie laat echter zien dat innovatie ook voor dat probleem reeds een oplossing heeft. Op de website van het bedrijf staan volop LED-lampen die in de bestaande armaturen passen: ‘Dit vereenvoudigt zelfs gecompliceerde renovaties,’ aldus de ronkende aanprijzing van nota bene de meest gangbare TL-buisvariant (T8), waarbij en passant nog andere voordelen zoals energie- en kostenbesparing worden genoemd. Desgevraagd erkent de voorlichter van de lichtdivisie dit, maar ze voegt er snel aan toe dat voor ‘heel wat gevallen’ er alsnog ‘extra aanpassing’ vereist is door een installateur.

Ook LightingEurope verwijst nu in reactie naar een minderheid van TL-lampen die niet makkelijk een-op-een te vervangen is en waarvoor volgens hen meer tijd nodig is. Dat, terwijl de lobbyclub zich eerder in haar brieven aan de Commissie keerde tegen het gehéle door Öko aanbevolen verbod, inclusief de meest gangbare T8-variant waarvan de wetenschappers zonder reserves stelden dat die direct vervangen kan worden. Zo schuift de lobby haar argumentatie jaar na jaar een beetje op, waarbij de beleidsmakers een rad voor ogen wordt gedraaid en er steeds weer nieuwe beren op de weg opduiken.

Groen

Dit keer vinden Philips en de lichtkoepel de groene lobby echter niet aan hun zijde. In een reactie roept Greenpeace de lichtdivisie op te stoppen met de vertraging van het verbod op TL-buizen. ‘TL-buizen met kwik zijn niet veilig voor het milieu,’ stelt een woordvoerder. ‘Het Europese verbod moet daarom snel van kracht worden.’

Ook het Europese milieunetwerk EEB, de groene koepelorganisatie in Brussel die het dossier goed volgt, heeft geen goed woord over voor de pogingen van de lichtindustrie om het verbod te dwarsbomen. ‘Het is zowel vanuit energie- als vanuit milieu-oogpunt treurig dat deze vertraging de besparingen frustreert die dankzij nieuwe technologieën geboekt zouden kunnen worden’, aldus medewerker Stéphane Arditi in een reactie.

‘De angst voor banenverlies weegt zwaarder dan de kansen die nieuwe technologie kan bieden’

Vanuit Nederland volgt GroenLinks-Kamerlid Tom van der Lee al een tijdje de duurzaamheidsontwikkelingen in de markt. Hij verbaast zich over deze opstelling van Philips, terwijl het bedrijf in zijn ogen op veel andere gebieden zo goed bezig is. ‘Helaas zie je ook hier overduidelijk het patroon dat duurzame innovatie wordt tegengehouden door gevestigde belangen. Het economische argument dat een sector onder druk staat, wordt veel te makkelijk gevolgd. De angst voor banenverlies weegt zwaarder dan de kansen die nieuwe technologie kan bieden, zowel op het gebied van milieu als bedrijvigheid.’

De parlementariër heeft minister Eric Wiebes van Economische Zaken daarom nu opgeroepen om druk uit te oefenen op de Commissie om de zaak te bespoedigen. In een debat in de Tweede Kamer van begin september zei de bewindsman dat hij binnenkort op dit punt zal reageren in een brief aan de Kamer.

EcoDesign

Anno 2019 is het kwikdossier — 3,5 jaar na het verlopen van de oorspronkelijke uitzonderingstermijn — nog geen stap verder. Inmiddels zijn er Europese verkiezingen geweest en moet er een nieuwe Commissie geïnstalleerd worden, alvorens er een klap kan worden gegeven op het verbod. Mocht dat nog dit jaar lukken, dan zal dat volgens Europese invoeringsregels op zijn vroegst per 2021 van start gaan: een vertraging van vijf jaar. 

Martijn Dekker van Seaborough vreest dat hier nog eens twee jaar bovenop zullen komen, omdat de Commissie in het kader van een concept-energiebezuinigingsrichtlijn (EcoDesign genaamd) eveneens de TL-buizen in het vizier heeft. Volgens die regelgeving zouden de energieslurpende lampen per 2023 van de markt verdwijnen, ten bate van de 50 procent zuiniger led-verlichting. 

Mochten deze twee richtlijnen bij elkaar op een hoop gegooid worden, zoals de Commissie in reactie op vragen van het Europees Parlement heeft gesuggereerd, dan zou de uitkomst zomaar eens kunnen zijn dat Dekkers innovatieve bedrijf nóg langer moet wachten tot de grote spelers gedwongen het veld ruimen. In zijn reactie aan FTM laat Signify doorschemeren daarop te hebben aangestuurd: ‘Een goed getimed verbod – zie bijvoorbeeld de nieuwe EcoDesign-regelgeving waarbij alle aspecten in ogenschouw zijn genomen – zal helpen om de toch al heel snel dalende TL-markt op een verantwoorde wijze uit te faseren,’ zegt de voorlichter van Philips’ lichtdivisie.

Of ook Dekkers’ investeerders zo’n lange adem hebben, durft de topman niet te zeggen. ‘Dat moeten we maar zien,’ verzucht hij. ‘Wat ik in ieder geval wel weet is dat de window of opportunity die we in 2016 zouden hebben gehad, met ieder jaar verder uit het zicht raakt. We zijn nu bijna op het punt dat de industrie gelijk krijgt en dat de markt qua uitfasering van TL-buizen de regelgeving inhaalt. Het is bovendien denkbaar dat als niet iedereen de hele tijd op de Commissie had moeten wachten voor het nemen van beslissingen, dit natuurlijke proces sneller was verlopen en potentiële afnemers eerder voor ons hadden gekozen. Zo bekeken heeft de EU dit verduurzamingsproces wellicht zelfs gefrustreerd.’